Да 1918 года беларускі нацыяналізм у Расійскай імперыі знаходзіўся на ўзбочыне грамадска-палітычнага жыцця. На выбарах у Дзяржаўную думу насельніцтва беларускіх губерняў галасавала за агульнарасійскія партыі, дэманструючы пераважна кансерватыўныя, «правыя» настроі. У прыватнасці, шырокай падтрымкай карысталіся рускія нацыянальныя партыі. Сістэмнай з'явай беларускага жыцця нацыяналістаў зрабіла бальшавіцкая палітыка «карэнізацыі», якая потым змянiлася сцвярджэннем канцэпцыі аб «трох братніх народах» ўсходніх славян: рускіх, украінцах і беларусах.
Пачатак ХХ стагоддзя адзначаны нарастаннем сацыяльна-палітычных супярэчнасцяў. Расійская саслоўна-манархічная сістэма ўвайшла ў канфлікт з новымі капіталістычнымі рэаліямі, і на гэтым фоне адбыліся абвастрэнне сацыяльных і міжнацыянальных адносін, рост палітычнага радыкалізму, у асноўным сярод інтэлігенцыі. Першая сусветная вайна прывяла да катастрафічнага абвастрэння ўсіх гэтых супярэчнасцяў і канфліктаў, у выніку чаго адбыліся дзве рэвалюцыі.
У выніку была ўстаноўлена дыктатура бальшавікоў, якія прывялі з сабою і спадарожнікаў - перш за ўсё, прадстаўнікоў разнастайных нацыяналістычных і сепаратысцкіх рухаў.
Падыход да нацыянальнага пытання ў бальшавікоў быў дваістым. З аднаго боку, бальшавізм быў радыкальна касмапалітычны і сваёй канчатковай мэтай бачыў сусветнае камуністычнае чалавецтва «без Расій, без Латвій».
З іншага - змагаючыся з «імперыялізмам», бальшавікі ў якасці сваіх натуральных саюзнікаў бачылі разнастайныя нацыянальныя рухі і былі гатовыя задаволіць іх дамаганні ў рамках «пралетарскага інтэрнацыяналізму».
СССР, які ўзнік на месцы Расійскай імперыі, задумваўся як федэрацыя нацыянальных сацыялістычных рэспублік - правобраз будучай сусветнай федэрацыі. Пры гэтым лічылася, што народы былой Расійскай імперыі вызваляліся ад ярма рускага імперыялізму.
Цалкам заканамерна, што ў рамках падобнага светапогляду агульнарускія ідэя, якая перадугледжвала нацыянальную кансалідацыю ўсходніх славян у адзіны рускі народ, была абвешчаная імперыялістычнай і шавіністычнай, а «зялёную вуліцу» атрымалі прыхільнікі беларускага і ўкраінскага нацыяналізму.
Пры гэтым ніякіх дыскусій па нацыянальным пытанні не дапушчалася, і новая дактрына, узятая на ўзбраенне савецкім кіраўніцтвам, навязвалася ўсёй моцай адміністрацыйнага апарата.
У Беларускай ССР заходнерусізм быў асуджаны як «рэакцыйная» і «шавіністычная» з'ява, а яго прыхільнікі падвяргаліся чысткам і пераследу. Паказальны ў гэтым плане лёс акадэміка Карскага, які быў фактычна выгнаны з рэспублікі і скончыў свае дні ў Ленінградзе ў 1930 годзе (пражыві ён трохі даўжэй, цалкам мог дагадзіць і пад махавік сталінскіх рэпрэсій).
У той жа час «перамога» беларускіх нацыяналістаў над заходнерусізмам шмат у чым апынулася піравай. У 1930-я гады адбываўся пераход ад дактрыны «экспарту рэвалюцыі» да дактрыны «пабудовы сацыялізму ў адной краіне».
СССР перастаў разглядацца як мадэль сусветнай федэрацыі - ідэя «пабудовы сацыялізму ў адной краіне» патрабавала максімальнай кансалідацыі і цэнтралізацыі савецкай дзяржаўнасці, а таксама выпрацоўкі асаблівага савецкага патрыятызму, які пераважае над нацыянальнымі і рэгіянальнымі ідэнтычнасцямі.
Пачуццё гістарычнага аптымізму, звязанае з чаканнямі хуткай сусветнай рэвалюцыі, змянілася змрочным адчуваннем абложанай крэпасці. У гэтых умовах правядзенне палітыкі, якая стымулюе развіццё лакальных нацыянальных ідэнтычнасцяў на шкоду агульнадзяржаўнай, пачала расцэньвацца як супярэчнасць і пагроза агульнасаюзным інтарэсам. У выніку, партыйныя і нацыянальна-культурныя эліты, звязаныя з ажыццяўленнем гэтай палітыкі, падвергліся чысткам і рэпрэсіям.
СССР як аплот і крэпасць сусветнага сацыялізму ў бестэрміновай аблозе варожых сіл патрабаваў прынцыпова іншай легітымацыі, чым СССР як правобраз сусветнай сацыялістычнай федэрацыі, якая павінна паўстаць пасля сусветнай рэвалюцыі.
СССР ператвараўся ў доўгатэрміновую геапалітычную рэальнасць, якая была павінна мець самакаштоўнасць у вачах уласных грамадзян. Іншымі словамі, узнікла партэбнасць у савецкім патрыятызме.
Савецкае кіраўніцтва не стала вынаходзіць падобны патрыятызм з чыстага ліста, а звярнулася да сэнсаў і сімвалаў Расійскай імперыі (зразумела, адаптаваных пад камуністычную ідэалогію).
Усе гэтыя ідэалагічныя змены адбіліся і на нацыянальнай палітыцы ў дачыненні да ўсходніх славян, якія у сукупнасці складалі каля 80% жыхароў Савецкага Саюза. З пэўнымі агаворкамі можна адзначыць, што ў пасляваенным СССР адбыўся частковы зварот да агульнарускай дактрыны, якая разглядала ўсходнеславянская насельніцтва як асноўны аплот дзяржавы.
Узнікае дактрына «трох братніх народаў», якія маюць агульныя этнакультурныя карані і унеслі свой рашучы ўклад у савецкае дзяржаўнае будаўніцтва.
Сваю лепту ў канцэпцыю «ўсходнеславянскага братэрства» ўнесла і Вялікая Айчынная вайна: асноўны кадравы рэзерв савецкай арміі складалі менавіта ўсходнія славяне, а тэатр ваенных дзеянняў і «культавыя» месцы баявой славы былі звязаныя, перш за ўсё, з трыма ўсходнеславянскімі рэспублікамі.
Згортванне палітыкі «карэнізацыі» значна аслабіла штучную падтрымку нацыяналістычнага праекта ў савецкай Беларусі. Дзякуючы гэтаму прыхільнікі нацыяналізму шмат у чым страцілі магчымасць супраціўляцца натуральнай «гравітацыі» рускамоўнай культуры.
Інтэнсіўная індустрыялізацыя і ўрбанізацыя, фарміраванне адзінага народнагаспадарчага комплексу СССР, у рамках якога асноўным сродкам камунікацыі была руская мова, - усё гэта спрыяла масаваму авалоданню беларусамі рускай літаратурнай мовай.
Улічваючы празрыстасць і размытасць моўных межаў, абумоўленую блізкасцю ўсходнеславянскіх гаворак, пераход з сельскай гутарковай беларускай мовы на рускую літаратурную праходзіў бязбольна і незаўважна.
Такім чынам, у СССР адбывалася фактычная нацыянальная інтэграцыя ўсходніх славян па агульнарускай мадэлі. Аднак працэс гэты ішоў шмат у чым спантанна, «самацёкам», не будучы канцэптуальна асэнсаваным, усвядомленым і прызнаным, што не дазволіла яму здабыць лагічна завершаную форму.
Нягледзячы на адмову ад «карэнізацыі» (гэта значыць падтрымкі нацыяналізму ў саюзных рэспубліках) у яе радыкальных формах, савецкая ўлада так ніколі не здолела канчаткова адысці ад «ленінскай нацыянальнай палітыкі», неад'емнай часткай якой і была «карэнізацыя».
У дачыненні да Беларусі савецкая нацыянальная палітыка спрабавала спалучаць дзве супрацьлеглыя рэчы: з аднаго боку, спрыяць этнапалітычных кансалідацыі беларусаў і рускіх, і з другога - аберагаць ў той жа час беларускую «нацыянальную самабытнасць», якая разумеецца ў цалкам нацыяналістычным сэнсе.
Па сутнасці, гэта была спроба «скрыжаваць» агульнарускія ідэю з беларускім нацыяналізмам. Так, ідэя «трох братніх народаў» несла ў сабе нацыяналістычнае ўяўленне пра рускіх, беларусаў і ўкраінцаў як пра тры асобныя этнасы. Паняцце "рускі", якое спрадвечна было агульным, зборным для ўсіх усходніх славян, звузілася да абазначэння толькі адной з этнічных груп, у дарэвалюцыйнай традыцыі вядомай як «вялікаросы».
Называць беларусаў і ўкраінцаў рускімі з гэтага часу лічылася заганным і абразлівым для іх нацыянальных пачуццяў.
Кожнаму з трох народаў прадпісвалася мець самастойную нацыянальную культуру на аснове «сваёй» мовы. У той жа час усе тры народы аб'яўляліся «братнімі», якія імкнуцца да палітычнага адзінства ў рамках агульнай дзяржавы. «Братэрства» - ў цалкам агульнарускім сэнсе – грунтавалася на апеляцыі да Кіеўскай Русі як агульнай гістарычнай калыскі.
Вынікам гэтай палітыкі стала падтрымка дзеячаў нацыяналістычнай арыентацыі, якія ўспрымаліся як носьбіты «братэрскіх» культурных традыцый і ў сілу гэтага атрымлівалі поўнае дамінаванне ў сферы культуры.
Між тым пад маскай творчых саюзаў «братэрскіх» пісьменнікаў, тэатральных дзеячаў, мастакоў і таму падобнага працягвала развівацца ўсё тая ж нацыяналістычная, антыруская па сваёй прыродзе традыцыя.
Красамоўным сведчаннем гэтага стала тое, што ў эпоху перабудовы практычна ўся беларуская гуманітарная інтэлігенцыя апынулася ў шэрагах Беларускага народнага фронту.
Такім чынам, узнікаў разрыў паміж аб'ектыўнай інтэграцыяй ўсходніх славян на агульнарускай нацыянальнай аснове і дэклараванай дзяржавай нацыянальнай адасобленасцю хай і «брацкіх» беларускага, рускага і ўкраінскага народаў.
У выніку адбывалася ізаляцыя, гетаізацыя нацыяналістычнай гуманітарнай інтэлігенцыі, якая манапалізавала культурна-асветніцкую інфраструктуру Беларусі, аднак была мала запатрабаваная асноўнай масай насельніцтва, арыентаванай на прастору рускамоўнай культуры.
Гэта спрыяла паглыбленню фобій і комплексаў, агрэсіі і ксенафобіі ў асяроддзі нацыяналістаў: яны вінавацілі Расію ў асіміляцыі і русіфікацыі беларусаў і адначасова бачылі сябе ў якасці гэтакіх нацыянальных «месій», закліканых адрадзіць нацыю, якая нібыта гіне.
У той жа час самасвядомасць рускамоўнай большасці заставалася размытай і нявызначанай, бо адкрытая маніфестацыя рускасці ў Беларусі была фактычна пад забаронай.
Усе гэтыя праблемы і супярэчнасці савецкай нацыянальнай палітыкі дасталіся ў спадчыну і незалежнай Беларусі.
Разрыў паміж нацыяналістычнай культурнай элітай і рускамоўным насельніцтвам пагаршаецца праблемай легітымацыі Беларускай дзяржавы як незалежнага палітычнага суб'екта.
Беларускі нацыяналізм, на першы погляд, падыходзіць для гэтага як нельга лепш, аднак ён уваходзіць у аб'ектыўную супярэчнасць з культурна-моўнымі перавагамі большасці беларусаў. У нацыяналістычнай парадыгме непазбежны канфлікт паміж “свядомымі” беларусамі як носьбітамі «правільнай» ідэнтычнасці і «несвядомай»большасцю, якая падлягае гвалтоўнай пераробцы. Падобная палітыка багатая шматлікімі ўнутранымі і знешнімі канфліктамі, што наглядна прадэманстравала Украіна.
Беларусь ад гэтага сцэнара шчасліва сышла, аднак рызыкі нацыяналістычнага рэцыдыву ва ўмовах ідэалагічнага вакууму і росту супярэчнасцяў у адносінах з Расіяй становяцца ўсё больш высокімі.
Пазбегнуць гэтага дазволіла б новая версія заходнерусізму, заснаваная на прызнанні таго, што беларусы склаліся як асобная палітычная супольнасць, але не на аснове этнамоўнай сепарацыі і «уцёкаў» ад рускай мовы і культуры, а ў рамках агульнарускай традыцыі, дзе беларусы застаюцца своеасаблівай, але неад'емнай часткай рускага свету як цывілізацыйнай і культурна-моўнай супольнасці.