Тэма канстытуцыйнай рэформы ў Беларусі набірае абароты. Менавіта змены ў Канстытуцыю ўлады абралі ў якасці асноўнай панацэі ад палітычнага крызісу, які працягваецца трэці месяц, а беларускі парламент пачаў збор прапаноў ад грамадзян з нагоды таго, якія папраўкі ў асноўны закон краіны варта ўнесці. Аднак ці здолее беларускі рэжым затушыць грамадскую незадаволенасць падобным спосабам, па-ранейшаму незразумела.
Канстытуцыйная рэформа або датэрміновыя прэзідэнцкія выбары?
Ідэя змены беларускай Канстытуцыі была ўкінутая Віктарам Бабарыкам падчас выбарчай кампаніі. Падаецца, што Бабарыка ўсур'ёз не разлічваў на тое, што здолее выйграць на прэзідэнцкіх выбарах, і збіраўся выкарыстаць тэму канстытуцыйнай рэформы для кансалідацыі пратэстнага руху і палітычнай барацьбы ўжо ў паслявыбарчы перыяд.
Лёс, аднак, распарадзіўся інакш.
Сам Бабарыка апынуўся за кратамі і быў фактычна выключаны з палітычнага працэсу, а тэму канстытуцыйнай рэформы пачала выкарыстоўваць улада ў якасці проціяддзя ад вулічных пратэстаў, якія не сціхаюць трэці месяц.
Сэнс канстытуцыйнай рэформы змяніўся на процілеглы. Калі апазіцыяй яна задумвалася як інструмент расхіствання кіруючага рэжыму, то цяпер ператвараецца ў ахоўны інструмент, накіраваны на падаўжэнне існавання гэтага рэжыму.
Натуральна, гэтая падмена паняццяў не магла схавацца ад пратэстуючых, асноўныя патрабаванні якіх цяпер зводзяцца да правядзення датэрміновых прэзідэнцкіх выбараў, з новым складам Цэнтральнай выбарчай камісіі і прыцягненнем міжнародных назіральнікаў. Канстытуцыйная рэформа ў адпаведнасці з гэтым падыходам павінна стаць толькі наступным крокам пасля правядзення сумленных выбараў.
Пры гэтым спроба ўладаў стварыць з затрыманых лідэраў пратэстаў, уключаючы Віктара Бабарыку, «канструктыўную апазіцыю», якая стала б суб'ектам дыялога з нагоды канстытуцыйнай рэформы, відавочна, правалілася.
Ва ўсякім разе, сам Бабарыка застаецца за кратамі, і гэта можа азначаць, што дамовіцца з ім не атрымалася. Тым не менш ўлада працягвае паступова аслабляць гайкі і адпускаць на волю раней затрыманых прадстаўнікоў апазіцыі. Такім чынам, падрыхтоўка да канстытуцыйнай рэформы працягваецца, і для яе легітымацыі - перш за ўсё ў вачах Захаду - беларуская ўлада спрабуе пазбавіцца ад так званых «палітвязняў».
Аднак стварыць хаця б бачнасць шырокага грамадскага дыялогу з нагоды канстытуцыйнай рэформы пакуль не атрымалася.
Улада і апазіцыя працягваюць існаваць у паралельных і ня перасякальных рэальнасцях, а падрыхтоўку канстытуцыйнай рэформы беларускі рэжым вымушаны весці ў фармаце дыялогу з самім сабой.
Таксама застаецца адкрытым пытанне, у якім фармаце будзе адбывацца прыняцце канстытуцыйнай рэформы. У Беларусі ўжо склалася пэўная традыцыя канстытуцыйных рэферэндумаў. Аднак мінулыя рэферэндумы ініцыяваліся і праводзіліся ва ўмовах кантролю дзеючай улады над палітычным полем. Сёння, калі аўтарытэт беларускага ЦВК і асабіста яго старшыні Лідзіі Ярмошынай падарваны ў вачах часткі грамадства, такі сцэнар уяўляецца сумніўным.
Абмяркоўваецца варыянт прыняцця новай версіі Канстытуцыі на Усебеларускім народным сходзе. Гэтае мерапрыемства звычайна праводзіцца раз на пяць гадоў, напярэдадні прэзідэнцкіх выбараў. На ім Аляксандр Лукашэнка сімвалічна дае справаздачу аб выніках сваёй дзейнасці за мінулую пяцігодку і пазначае планы на наступныя пяць гадоў.
У гэты раз перадвыбарчага Усебеларускага народнага сходу не было, і ходзяць чуткі, што яму прыгатаваны лёс органа, які прыме новую Канстытуцыю.
Аднак легітымнасьць такога рашэння выклікае вялікія сумневы. Усебеларускі народны сход папросту не мае паўнамоцтваў для прыняцця падобных рашэнняў, а механізмы яго фарміравання заўсёды былі непразрыстыя.
Што мяняць у беларускай Канстытуцыі?
Тым не менш з тым, што існуючую беларускую Канстытуцыю трэба мяняць, так ці інакш згодныя і ўлада, і апазіцыя. Зразумелы і агульны вектар змяненняў - паслабленне паўнамоцтваў прэзідэнта і ўзмацненне парламента і іншых галін улады.
У Беларусі склалася мадэль улады, якую можна ахарактарызаваць як суперпрэзідэнцкую. Прэзідэнцкай традыцыйна лічыцца рэспубліка, дзе кіраўнік дзяржавы ажыццяўляе фактычны кантроль над выканаўчай уладай, гэта значыць мае права па сваім меркаванні фармаваць урад, мяняць яго склад і адпраўляць у адстаўку. Акрамя гэтага, беларускаму прэзідэнту падпарадкаваная ўся вертыкаль выканаўчай улады - ім прызначаюцца кіраўнікі гарадскіх, абласных і раённых выканаўчых камітэтаў.
Яшчэ адной унікальнай асаблівасцю прэзідэнцкай улады ў Беларусі з'яўляецца права выдаваць у абыход парламента дэкрэты, якія маюць сілу закона. Акрамя таго, надзелены такімі «царскімі» паўнамоцтвамі прэзідэнт можа пераабірацца незлічоную колькасць разоў.
Па сутнасці, такая сістэма ператварае іншыя галіны ўлады ў «прывадныя рамяні» да прэзідэнцкай вертыкалі, а фактычна асноўным цэнтрам прыняцця рашэнняў у Беларусі з'яўляецца нават не ўрад, а адміністрацыя прэзідэнта.
Безумоўна, справа тут не толькі ў самой Канстытуцыі, але і ў рэальна склаўшыхся практыках дзяржаўнага кіравання, а таксама асобе самога кіраўніка дзяржавы. Цалкам відавочна, што нават пры захаванні дзеючай рэдакцыі Канстытуцыі беларуская ўлада магла б функцыянаваць у больш ліберальным і дэцэнтралізаванай рэжыме.
Вядома, канфігурацыя палітычных інстытутаў, прапісаная ў Канстытуцыі, стварае ўсе перадумовы для сверхканцэнтрацыі паўнамоцтваў у руках прэзідэнта.
Нягледзячы на відавочную стомленасць беларускага грамадства ад суперпрэзідэнцтва, сёння мала хто сур'ёзна разглядае варыянт радыкальнай рэформы і пераходу да парламенцкай рэспублікі.
Маніпуляцыі з ператварэннем прэзідэнцкай формы ўлады ў парламенцкую і перадачай большай частцы прэзідэнцкіх паўнамоцтваў прэм'ер-міністру даволі шырока распаўсюджаныя на постсавецкай прасторы.
Больш за тое, у Грузіі і Арменіі такія канстытуцыйныя змены ініцыяваліся прэзідэнтамі, якія завяршалі свой другі тэрмін, з мэтай падаўжэння знаходжання ва ўладзе ўжо ў якасці прэм'ер-міністра.
Парламенцкая рэспубліка ў гэтым сэнсе таксама добрая тым, што не накладвае на прэм'ер-міністра абмежаванняў па колькасці тэрмінаў знаходжання ва ўладзе. Аднак і ў Грузіі, і ў Арменіі падобныя рэформы скончыліся вельмі жаласна для іх ініцыятараў, фактычна адкрыўшы для апазіцыі дарогу ва ўладу.
Як бы там ні было, для пераходу да парламенцкай рэспублікі патрэбная партыйная сістэма, якая ў сучаснай Беларусі знаходзіцца ў рудыментарным стане, і нават у парламенце, які звычайна з'яўляецца асноўным органам партыйнага прадстаўніцтва, прадстаўнікі беларускіх палітычных партый складаюць абсалютную меншасць.
Менавіта таму і прыхільнікі, і праціўнікі Аляксандра Лукашэнкі ставяцца да ідэі парламенцкай рэспублікі вельмі скептычна.
Гэта значыць, што Беларусі яшчэ доўга наканавана заставацца прэзідэнцкай рэспублікай.
І барацьба будзе ісці вакол пазбаўлення прэзідэнта залішніх паўнамоцтваў - правоў выдаваць дэкрэты, прызначаць вертыкаль выканаўчай улады, кантраляваць ЦВК, пракуратуру і судовую ўладу.