У сувязі з палітычным крызісам у Беларусі загаварылі пра канец шматвектарнай палітыкі афіцыйнага Мінска. Аднак не падобна, каб Мінск збіраўся адмаўляцца ад балансавання паміж Захадам і Усходам. Пра гэта прама заявіў Аляксандр Лукашэнка, на думку якога, да шматвектарнасці Беларусь падштурхоўвае само геаграфічнае знаходжанне ў цэнтры Еўропы, і «Расія павінна гэта разумець». Аднак доўга беларуская шматвектарнасць не працягнецца: у свеце, дзе адбываецца канкурэнцыя геапалітычных блокаў, палітыка лавіравання асуджаная.
Званок дзяржсакратара ЗША Майка Пампеа беларускаму прэзідэнту таксама стаў сігналам, што, нягледзячы на непрызнанне вынікаў прэзідэнцкіх выбараў і асуджэнне гвалту, які рушыў за імі, на Захадзе па-ранейшаму гатовыя мець справу з афіцыйным Мінскам. Міністр замежных спраў Уладзімір Макей, асноўны аўтар і выканаўца беларускай шматвектарнасці, таксама застаецца на сваёй пасадзе. Гэта азначае, што разлікі на тое, што Беларусь нарэшце скончыць з шматвектарнымі кіданнямі і возьме адназначны курс на збліжэнне з Масквой, не апраўдаліся.
Што такое шматвектарнасць?
«Шматвектарная палітыка» стала адметнай рысай многіх постсавецкіх рэспублік пасля распаду СССР. З аднаго боку, гэта быў спосаб для мясцовых элітаў замацаваць свой суверэнітэт ад былога саюзнага цэнтра ў асобе Масквы за кошт ураўнаважвання яе ўплыву пры дапамозе іншых геапалітычных цэнтраў, перш за ўсё Захаду.
З іншага боку, высокая залежнасць эканомік краін былога СССР ад кааперацыі з Расіяй вымушала іх рабіць пэўныя рэверансы на адрас Масквы ў разліку на захаванне разнастайных ільгот і прэферэнцый «па старой памяці».
“Залатым векам" шматвектарнасці на постсавецкай прасторы можна лічыць 90-я гады і першую палову 2000-х гадоў, калі саслабленая Расія была пагружана ва ўнутраныя праблемы, а Захад быў заняты «пераварваннем» постсацыялістычнай Усходняй Еўропы.
Акрамя таго, на шматвектарнасць сваіх суседзяў Масква доўгі час глядзела паблажліва яшчэ і таму, што сама разлічвала на збліжэнне і інтэграцыю з заходнім светам.
Сітуацыя пачала змяняцца з сярэдзіны 2000-х, калі стала канчаткова зразумелай ілюзорнасць ідэі «вялікай Еўропы ад Лісабона да Уладзівастока», і адносіны паміж Расіяй і Захадам пачалі вяртацца ў звыклае рэчышча канкурэнтнай канфрантацыі. Як следства, поле для шматвектарнага манеўравання былых рэспублік СССР стала імкліва скарачацца, і тут высветлілася, што на паверку шматвектарнасць апынулася нічым іншым, як спосабам іх «мяккага» дрэйфу на Захад.
Пад «шматвектарнай» шырмай адбывалася напампоўванне постсавецкіх грамадстваў заходнімі НКА і агентамі ўплыву, якія ажыццяўлялі перафарматаванне грамадскай свядомасці ў духу «еўрапейскага выбару».
Вынікам гэтых змен станавіўся знос «шматвектарных» рэжымаў і іх замена цалкам недвухсэнсоўна празаходнімі.
Менавіта такое геапалітычнае «самавызначэнне» адбылося ў Грузіі, на Украіне і, у значнай ступені, у Малдове. Арменію ад зыходу з «шматвектарнай» траекторыі на карысць Захаду ўтрымліваюць толькі канфрантацыя з Азербайджанам і Турцыяй і неабходнасць захавання расійскага сілавога парасоніка.
Што тычыцца Азербайджана і краін Цэнтральнай Азіі, то тут заходні ўплыў аказваецца адносна слабым з прычыны культурнай і геаграфічнай дыстанцыі, а таксама ўраўнаважваецца прысутнасцю іншых геапалітычных цэнтраў - Турцыі і Кітая, што і па гэты дзень захоўвае больш шырокую прастору для балансавання.
Асаблівасці беларускай шматвектарнасці
Беларусь апынулася адзінай дзяржавай на заходнім флангу былога СССР, чыё кіраўніцтва ўступіла ў зацяжны канфлікт з Захадам. У адрозненне ад іншых постсавецкіх краін заходняга пояса з іх нестабільнымі “алігархічнымі дэмакратыямі", якія стваралі ўрадлівую глебу для развіцця празаходніх структур грамадзянскай супольнасці, у Беларусі склаўся «неасавецкі» аўтарытарны рэжым, які рэзка выбіваецца з агульнага трэнду на дэмакратызацыю і вестэрнізацыю.
Гэта абумовіла зацяжны канфлікт беларускага рэжыму з заходнім светам і яго геапалітычнае пазіцыянаванне ў якасці «адзінага саюзніка» Расіі.
Аднак нежаданне афіцыйнага Мінска апынуцца ў становішчы кліента / сатэліта Масквы непазбежна падштурхоўвала беларускае кіраўніцтва да шматвектарнасці.
У сярэдзіне 2000-х гадоў, ва ўмовах канфрантацыі з ЕС і ЗША, афіцыйны Мінск паспрабаваў зрабіць стаўку на «дзяржавы далёкай дугі» у якасці процівагі як Расіі, так і Захаду. Гэты перыяд адзначыўся дыпламатычнай актыўнасцю Мінска ў рамках Руху недалучэння, а таксама імклівым збліжэннем Беларусі з Венесуэлай Уга Чавеса.
Гэтая палітыка, аднак, не прынесла жаданых вынікаў, і з канца 2000-х Мінск пачаў нарошчваць заходні і кітайскі вектары.
Адносіны Беларусі з Захадам перажылі некалькі хваляў пацяплення і астуджэння. «Адліга» канца 2000-х змянілася «замаразкамі» пасля прэзідэнцкіх выбараў 2010 года. Аднак зорная гадзіна беларускай шматвектарнасці наступіла пасля 2014 г., калі Мінск дэманстратыўна адмовіўся ад падтрымкі Масквы ва ўкраінскім крызісе і прапанаваў сябе ў якасці перамоўнай пляцоўкі і «донара рэгіянальнай стабільнасці» для ўрэгулявання канфлікту ў Данбасе.
Гэтыя працэсы суправаджаліся актыўным разгортваннем заходняй сеткі ўплыву, якая ўжо паспела выступіць магільшчыкам шматвектарных рэжымаў у многіх постсавецкіх краінах.
Зрэшты, як паказалі падзеі апошніх месяцаў, заходняя сетка так і не паспела ператварыцца ў паралельны інстытут, здольны перахапіць рычагі кіравання дзяржавай. У сувязі з гэтым можна меркаваць, што беларускія пратэсты сталі свайго роду форс-мажорам, які парушыў працэс «мяккага» уцягвання Беларусі ў арбіту ўплыву Захаду.
Што тычыцца Кітая, то беларускі бок разлічваў выкарыстоўваць яго па цэнтральнаазіяцкай мадэлі ў якасці процівагі як Расіі, так і Захаду. Аднак палітычны ўплыў кітайскага фактару наўрад ці варта пераацэньваць. Кітай праводзіць адносна Беларусі палітыку вузкага эканамічнага прагматызму і, здаецца, гатовы працаваць з любым кіраўніцтвам, якое забяспечыць захаванне яго досыць абмежаваных эканамічных інтарэсаў.
Закат беларускай шматвектарнасці?
У кароткатэрміновай перспектыве Лукашэнка, здаецца, здолее захаваць шматвектарны курс. Захад, цвяроза ацэньваючы шанцы беларускіх пратэстуючых і іх лідэраў зрушыць беларускі рэжым, гатовы падтрымліваць з ім абмежаванае супрацоўніцтва ў імя недапушчэння збліжэння Беларусі з Расіяй і працяг курсу на мяккае ўцягванне рэспублікі ў сферу заходняга ўплыву. Са свайго боку, Масква, якая не змагла стварыць у Беларусі ўласную сетку ўплыву, вымушаная абапірацца на Лукашэнку як на «меншае зло».
Аднак у доўгатэрміновай перспектыве шматвектарны курс асуджаны. У свеце, дзе адбываецца канкурэнцыя геапалітычных блокаў, шматвектарнасць нясе больш рызык і выдаткаў, чым пераваг.
Расія ўсё часцей разглядае шматвектарнасць сваіх суседзяў і фармальных саюзнікаў як здраду і звязвае аказанне ім эканамічнай падтрымкі з прадастаўленнем недвухсэнсоўных гарантый геапалітычнай лаяльнасці. Афіцыйны Мінск ужо сутыкнуўся з гэтай праблемай, і яго нежаданне даць такія гарантыі стала прычынай усіх скандалаў і бязладзіцы ў беларуска-расійскіх адносінах напярэдадні прэзідэнцкіх выбараў 9 жніўня.
Аналагічным чынам і Захад жадае бачыць на чале Беларусі лаяльныя фігуры, а не наравістага аўтакрата.
А значыць, будзе выкарыстоўваць шматвектарныя гульні Мінска для далейшага нарошчвання сваёй сеткі ўплыву, якая будзе аказваць нарастаючы ціск на рэжым.
Геапалітычнае самавызначэнне Беларусі ўяўляецца непазбежным, і шматвектарныя гульні здольныя яго толькі запаволіць, але не прадухіліць.