Канстытуцыйная рэформа ў Беларусі выходзіць на фінішную прамую. Ужо 1 верасня тэкст паправак у Канстытуцыю будзе перададзены на разгляд прэзідэнту. Пасля адабрэння кіраўніком дзяржавы новы варыянт асноўнага закона будзе вынесены на ўсенародны рэферэндум. Аднак азнаёміцца з меркаванымі зменамі ўжо можна ў інтэрнэце. У чым сутнасць канстытуцыйных паправак, як яны паўплываюць на палітычны лад Беларусі, яе знешнепалітычны курс, і ці здольная канстытуцыйная рэформа стаць выхадам з таго палітычнага тупіка, у якім апынулася Беларусь пасля леташніх выбараў, разбіраўся RuBaltic.Ru.
Навошта спатрэбілася канстытуцыйная рэформа?
Цяперашняя канстытуцыйная рэформа стане чацвёртай у гісторыі сучаснай Беларусі.
Беларуская канстытуцыя была прынятая Вярхоўным саветам (тагачасным парламентам) Рэспублікі 15 сакавіка 1994 года, змяніўшы канстытуцыю БССР 1978 года, якая выконвала ролю асноўнага закона ў першыя гады незалежнасці. Менавіта з прыняццем канстытуцыі 1994 года ў Беларусі з'яўляецца пост прэзідэнта.
Аднак ужо ў маі 1995 года праводзіцца першы канстытуцыйны рэферэндум, па выніках якога руская мова ў Беларусі атрымлівае статус дзяржаўнай, змяняецца дзяржаўная сімволіка, а прэзідэнт атрымлівае права распускаць Вярхоўны савет.
Самая маштабная рэформа канстытуцыі адбылася ў лістападзе 1996 года. Яна стала вынікам вострага супрацьстаяння прэзідэнта і Вярхоўнага савета, і па яе выніках у рэспубліцы склалася тая «суперпрэзідэнцкая» мадэль, якая захоўваецца і дагэтуль.
Нарэшце, у 2004 годзе была выключана норма аб тым, што адзін і той жа чалавек можа займаць пасаду прэзідэнта два тэрміны.
Цалкам відавочна, што гэтая канстытуцыйная мадэль стваралася пад Лукашэнку і выбудаваны ім персаналісцкі аўтарытарны рэжым. А персаналістычная сістэма тым і дрэнная, што з сыходам лідэра, на якога ўсё завязана, правілы будуць непазбежна змяняцца.
Тое, што беларускі прэзідэнт уступіў у сваю «восень патрыярха», і трэба рыхтавацца да жыцця пасля Лукашэнкі, было відавочна досыць даўно. Пра гэта казаў і сам беларускі лідэр, які не раз заяўляў, што наступнаму прэзідэнту нельга перадаваць такі аб'ём паўнамоцтваў.
У 2018 годзе ў Беларусі хадзілі ўпартыя чуткі аб новай канстытуцыйнай рэформе, якая павінна стварыць падставы для кіраванага транзіту ўлады. Спакойны знешнепалітычны фон і тайная падтрымка Захадам беларускага рэжыму цалкам спрыялі гэтаму. Аднак рэформа не адбылася з-за «аксамітнай рэвалюцыі» ў Арменіі, якая была расцэненая як дрэнны прэцэдэнт. Рэформу вырашылі адкласці на паслявыбарчы перыяд, але тут грымнула палітычная бура 2020 года.
У ходзе выбараў тэму канстытуцыйнай рэформы падняў Віктар Бабарыка, які прапанаваў вярнуцца да першага варыянту беларускай Канстытуцыі 1994 года. Бабарыка разумеў, што выйграць выбары па існуючых правілах ў яго не атрымаецца, і хацеў зрабіць барацьбу за «новую старую» Канстытуцыю асновай палітычнай стратэгіі апазіцыі на паслявыбарчы перыяд. Не атрымалася і гэтага, а пасля выбараў уся апазіцыя апынулася фактычна выкінутай з легальнага палітычнага поля рэспублікі.
Затое да ідэі канстытуцыйнай рэформы вярнулася беларуская ўлада. Аднак, у адрозненне ад сітуацыі 2018 года, цяпер рэформа будзе праходзіць ва ўмовах жорсткай канфрантацыі з Захадам, павялічваючагася цяжару ад эканамічных санкцый і грамадскай незадаволенасці, якая сышла з публічнай сферы, але не знікла.
Прэзідэнт і Усебеларускі народны сход
Як і чакалася, Усебеларускі народны сход атрымае канстытуцыйны статус, яму ў новай рэдакцыі прысвечаны цэлы раздзел. ВНС характарызуецца як «вышэйшы прадстаўнічы орган народаўладдзя». У склад ВНС уваходзяць члены абедзвюх палат беларускага парламента, а таксама прадстаўнікі мясцовага самакіравання з усіх рэгіёнаў краіны.
Зразумела, што такі грувасткі орган не можа быць пастаянна дзеючым і, магчыма, склікацца ён будзе, як і цяпер, раз у пяць гадоў. Затое ў ВНС з'явіцца пастаянна дзеючы прэзідыум. Менавіта ВНС будзе вырашаць пытанне аб легітымнасці прэзідэнцкіх выбараў, а таксама аб адхіленні прэзідэнта ад улады ў выпадку неабходнасці.
У статусе самога прэзідэнта нічога прынцыпова не зменіцца. З асноўных змяненняў - прэзідэнт пазбавіцца права выдаваць дэкрэты, якія маюць сілу закона, а колькасць прэзідэнцкіх тэрмінаў для адной і той жа асобы зноў абмяжуецца двума. Таксама будзе ўзняты ўзрост, з якога грамадзяне змогуць займаць пасаду прэзідэнта - з 35 да 40 гадоў.
Як будзе суадносіцца ўлада прэзідэнта і прэзідыума ВНС, не вельмі зразумела. ВНС можа застацца выключна рытуальна-сімвалічным органам пры моцным прэзідэнце, але можа стаць і рэальным (а пры пэўных абставінах - канкуруючым) цэнтрам улады.
Многае будзе залежаць ад таго, якую ролю ў гэтай канструкцыі абярэ сабе Лукашэнка, які відавочна не збіраецца сыходзіць з беларускай палітыкі.
Для яго адкрываецца два варыянты. Альбо зноў пераабірацца прэзідэнтам па новай канстытуцыі, здзейсніўшы «абнуленне», і тады ВНС, хутчэй за ўсё, так і застанецца марыянеткавай структурай. Альбо, наадварот, перайсці на пасаду старшыні прэзідыума ВНС, перадаўшы прэзідэнцкае крэсла пераемніку. Пры такім раскладзе роля ВНС, дакладней, яго прэзідыума, рэзка ўзрастае, становячыся сур'ёзнай процівагай і абмежавальнікам для прэзідэнта.
Які з гэтых двух варыянтаў абярэ Лукашэнка, пакуль незразумела.
У бягучых абставінах сыход у прэзідыум ВНС і вылучэнне на пасаду прэзідэнта новага чалавека выглядае больш лагічным - фігура цяперашняга беларускага лідэра стала занадта вялікім раздражняльнікам як унутры рэспублікі, так і за яе межамі.
Аднак, ведаючы Лукашэнку, можна не сумнявацца, што рашэнне расстацца з тытулам прэзідэнта для яго будзе вельмі цяжкім. Акрамя таго, сыход у прэзідыум ВНС і стварэнне ў Беларусі двух паралельных цэнтраў улады можа стварыць сур'ёзныя рызыкі і пагрозу новай дэстабілізацыі, асабліва ўлічваючы неспрыяльны знешнепалітычны фон.
Суверэнітэт, нейтралітэт і саюз з Расіяй
У Прэамбуле да Канстытуцыі (уступная і звычайна найбольш ідэалагічна нагружаная частка) з'яўляюцца шматлікія згадкі суверэнітэту, незалежнасці і нацыянальнай самабытнасці, якія адсутнічаюць у цяперашняй рэдакцыі. "Суверэнітэт" даўно ператварыўся ў своеасаблівы фетыш ў беларускім палітычным дыскурсе, прычым як для ўлады, так і для апазіцыі, і адыходзіць ад гэтага не проста не збіраюцца, але вырашылі нават узмацніць на канстытуцыйным узроўні.
Па сутнасці, гэта негалосны адказ тым, хто спадзяваўся, што ва ўмовах канфрантацыі з Захадам беларускія ўлады пойдуць на рэальнае паглыбленне інтэграцыі з Расіяй.
Не пойдуць і хутчэй аддадуць перавагу стратэгічнай адзіноце ў імя суверэнітэту. Саюз з Расіяй у новай Канстытуцыі не згадваецца нідзе (як, зрэшты, і ў дзейснай зараз).
У 18 артыкуле беларускай Канстытуцыі дэкларуецца імкненне Беларусі да нейтралітэту. Гэтая норма даўно выклікала пытанні, улічваючы ўдзел Беларусі ў Саюзнай дзяржаве, ЕАЭС, АДКБ і іншых інтэграцыйных аб'яднаннях з Расіяй. У новай рэдакцыі норма аб нейтралітэце захаваная. Зрэшты, трэба ўлічваць, што гэта яшчэ не канчатковы варыянт, а апошнія выказванні Лукашэнкі паказваюць, што імкненне да нейтралітэту ўсё ж такі прыбяруць.
Аднак ва ўмовах адсутнасці ў Канстытуцыі згадкі саюза з Расіяй можа атрымацца забаўны казус.
Адмова ад імкнення да нейтралітэту азначае, што тэарэтычна Беларусь можа заявіць аб сваім імкненні ў ЕС і НАТА.
Вядома, у сённяшніх абставінах гэта гучыць абсурдна. Тым не менш, калі такая рэдакцыя будзе прынятая, атрымаецца, што па літары закону Беларусь пакідае за сабой права далучыцца да любога ваенна-палітычнаму альянсу - натуральна, у імя абароны суверэнітэту і незалежнасці.