Масавыя выступы нацыяналістаў пад бел-чырвона-белымі сцягамі, якія ахапілі Беларусь, наводзяць на думку, што ў выпадку перамогі апазыцыі рэспубліку накрые нацыяналістычная хваля, а адносіны з Расіяй будуць разарваныя па ўкраінскім узоры. Паспрабуем разабрацца, ці так гэта, чаму маўчаць прарасійскія сілы ў Беларусі і ці ёсць яны наогул.
Улада vs апазіцыя: трэці лішні?
Прэзідэнт Беларусі Аляксандр Лукашэнка анансаваў канстытуцыйную рэформу. Гэта была цалкам чаканая рэакцыя на масавыя хваляванні, якія ахапілі краіну пасля прэзыдэнцкіх выбараў 9 жніўня. Аднак відавочна, што правесці палітычную рэформу беларускі лідэр жадае на ўласных умовах, не ўступаючы ў дыялог з Каардынацыйным саветам як паўнамоцным органам апазіцыі.
Беларуская ўлада мае намер правесці рэформу, нічога прынцыпова не змяняючы.
Паводле задумы, пераразмеркаванне паўнамоцтваў паміж галінамі ўлады і ўзмацненне ролі палітычных партый павінны адбыцца ва ўмовах захавання кантролю над палітычнай сістэмай і сіламі, лаяльнымі дзеючай уладзе.
Магчыма, гаворка ідзе аб пераўтварэнні грамадскага руху «Белая Русь» у партыю ўлады, якая атрымае кантрольны пакет у новым, ўзмоцненым парламенце.
Акрамя таго, могуць быць створаныя адна-дзве фармальна апазіцыйныя, але дэ-факта лаяльныя партыі, закліканыя стварыць бачнасць палітычнага плюралізму (найбольш верагодны кандыдат на гэтую ролю - Ліберальна-дэмакратычная партыя Алега Гайдукевіча).
Пры такім раскладзе рэальнай апазіцыі, якакая выводзіць на вуліцы шматтысячныя мітынгі, у лепшым выпадку прыгатаваная роля шумнай меншасці, якая, аднак, ні на што прынцыпова не ўплывае.
Падобная рэформа, калі б яна адбылася два-тры гады таму, цалкам магла быць прынятая грамадствам і, нягледзячы на свой шмат у чым фармальны характар, з часам стаць асновай для кіраванага трансферу улады.
Але сёння, калі грамадзтва разагрэтае і радыкалізованае, усё гэта будзе ўспрынята як падман і можа справакаваць новую хвалю пратэстаў.
На гэтым фоне штаб экс- кандыдата ў прэзідэнты Віктара Бабарыкі абвясціў аб намеры стварыць палітычную партыю пад назвай "Разам". Крок быў успрыняты вельмі неадназначна ў шэрагах апазіцыі, многія расцанілі яго як прыкмету расколу і жаданне каманды Бабарыкі перацягнуць коўдру на сябе.
Акрамя таго, выклікае вялікія сумневы, што нованароджаная партыя зможа паспяхова прайсці рэгістрацыю ў беларускім Мінюсце. Новых партый у Беларусі не рэгістравалася ўжо дваццаць гадоў, і можна не сумнявацца, што важкія падставы не рэгістраваць новую палітычную сілу абавязкова знойдуцца. Хадзілі чуткі, што Бабарыка збіраўся «перакупіць» Аб'яднаную грамадзянскую партыю, што дазволіла б пазбегнуць юрыдычнай валакіты са стварэннем новай партыі. Аднак чамусьці здзелка не адбылася.
Так ці інакш, але супрацьстаянне празаходне-нацыяналістычнай апазіцыі і «шматвектарнай» улады застаецца асноўным зместам беларускай палітыкі.
У гэтых адносінах сітуацыя ў Беларусі шмат у чым нагадвае Украіну, дзе ў 2014 годзе таксама адбывалася барацьба паміж «шматвектарным» Віктарам Януковічам і заходнікамі-нацыяналістамі розных масцяў. Але пасля таго, як Майдан перамог, нечакана заявіла пра сябе трэцяя сіла, якая маўчала да гэтага, - прыхільнікі захавання цесных палітычных і культурна-моўных сувязяў з Расіяй.
Нежаданне ўкраінскага палітыкума ўпускаць прарасійскія сілы ў публічную палітычную прастору мела для Украіны жахлівыя наступсты - страту Крыма і грамадзянскую вайну ў Данбасе.
Безумоўна, у Беларусі няма такога напалу і драматызму, як на Украіне. Тым не менш па сваёй сутнасці рэспублікі вельмі падобныя: абедзве маюць пераважна або ў значнай ступені рускамоўнае насельніцтва, якое культурна і ментальна мала адрозніваецца ад рускіх у Расіі, што натуральным чынам абумоўлівае запыт на забеспячэнне свабоднага функцыянавання рускай мовы ў публічнай сферы, а таксама захаванне цесных адносін з Расіяй.
Пры гэтым логіка развіцця незалежнай дзяржавы падштурхоўвае як украінскія, так і беларускія эліты да збавення ад небяспечнай блізкасці з Расіяй і да ўсталявання не толькі палітычнага, але і культурнага, ментальнага бар'еру з ёй.
Гэтым шмат у чым тлумачацца няпросты лёс і хранічныя няўдачы прарасійскіх палітычных сілаў у абедзвюх рэспубліках.
Што перашкаджае прарасійскім сілам у Беларусі?
На Украіне прарасійскія настроі звычайна ўзначальваліся «шматвектарнымі» палітыкамі, якія ішлі ва ўладу пад лозунгамі збліжэння з Расіяй і пашырэння публічнай сферы ўжывання рускай мовы, аж да надання ёй статусу другой дзяржаўнай. Пасля яны не выконвалі сваіх абяцанняў, пачыналі падлашчвацца да нацыяналістаў і ажыццяўляць дрэйф у бок Захаду. Моўнае пытанне пры гэтым нязменна апыняўся адкладзеным у доўгую скрыню.
Такую эвалюцыю зрабілі як Леанід Кучма, так і Віктар Януковіч, і логіка іх дзеянняў досыць відавочная: абодва ўспрымалі цеснае збліжэнне з Расіяй як пагрозу ўкраінскаму суверэнітэту, гэта значыць сваёй уладзе.
Пры гэтым, акумулюючы чаканні прарасійскага насельніцтва, абодва старанна блакавалі развіццё на Украіне незалежных прарасійскіх сілаў, вольна ці міжволі працуючы ў інтарэсах нацыяналістаў-заходнікаў.
У Беларусі склалася шмат у чым падобная сітуацыя. Лукашэнка прыйшоў ва ўладу ў тым жа годзе, што і Кучма, і прыкладна пад тымі ж лозунгамі. І, у адрозненне ад свайго ўкраінскага калегі, ён сапраўды рэалізаваў значную частку сваіх абяцанняў.
Руская мова атрымала статус дзяржаўнай (зразумела, гэтаму спрыяла і спецыфіка моўнай і культурнай сітуацыі - адсутнасць беларускамоўных рэгіёнаў і слабасць нацыяналістычных настрояў, якія практычна не выходзілі за межы вузкага кола гуманітарнай інтэлігенцыі), а інтэграцыя з Расіяй стала вызначальным вектарам знешняй палітыкі.
Дзякуючы гэтаму Лукашэнка цалкам манапалізаваў «прарасійскую» нішу і спрыяў палітычнай дэмабілізацыі прарасійскіх настрояў, якія, здавалася б, атрымлівалі поўнае задавальненне ў рамках дзяржаўнага курсу.
Аднак адбылася фактычная «кучмізацыя» беларускай палітыкі: інтэграцыйныя працэсы з Расіяй застапарыліся, затое пачаў хутка развівацца заходні вектар, у культурнай сферы пачалася «мяккая беларусізацыя» з акцэнтам на адрозненнях беларусаў ад рускіх.
Акрамя таго, як і на Украіне, у Беларусі стала хутка развівацца сетка НКО, якія прасоўваюць нацыяналістычныя і заходніцкія ідэі.
І ў Беларусі, і на Украіне склалася сітуацыя, пры якой прарасійскія сілы і рухі ўспрымаюцца як небяспечныя і непажаданыя канкурэнты і «шматвектарнымі» уладамі (Кучма, Януковіч, Лукашэнка), і нацыяналістычнымі сіламі, якія маюць падтрымку на Захадзе.
Пры гэтым падтрымкі з боку Расіі дружалюбныя ёй сілы таксама не атрымліваюць з-за асаблівасцяў расійскай знешняй палітыкі, якая робіць стаўку на ўзаемадзеянне з афіцыйнымі ўладамі, але пры гэтым ігнаруе грамадзянскую супольнасць, якая аказваецца аддадзенай пад уплыў заходніх агентаў.
З'яўленне палітычных партый і рухаў, якія выступаюць за рускую ідэнтычнасць Беларусі і захаванне цеснага саюза з Расіяй, можа адбыцца ў выпадку дэмакратызацыі беларускага палітычнага жыцця.
Як ні дзіўна, але мабілізацыі палітычных сілаў гэтага кірунку можа паспрыяць рэзкі нацыяналістычны нахіл, як гэта адбылося на Украіне пасля Еўрамайдана.
Аднак у параўнанні са сваімі апанентамі з нацыяналістычнага лагера гэтыя сілы будуць знаходзіцца ў значна больш слабой пазіцыі, не маючы ні належнага досведу палітычнай барацьбы, ні ўплывовай падтрымкі звонку.