Увосень 2019 года ў Беларусі пройдзе чарговы перапіс насельніцтва. Вакол яго ўжо кіпяць жарсці. Нацыяналістычныя СМІ і групы ў сацыяльных сетках распачалі актыўную агітацыю на карысць таго, каб грамадзяне рэспублікі у якасці сваёй роднай мовы вызначалі менавіта беларускую. Нацыяналісты баяцца атрымаць пацверджанне, што па-беларуску ў Беларусі размаўляюць куды менш людзей, чым ім хочацца.
Гэты страх невыпадковы, бо дадзеныя перапісу 2009 года зафіксавалі істотнае зніжэнне запатрабаванасці беларускай мовы сярод этнічных беларусаў.
Па-першае, прыкметна скарацілася колькасць беларусаў, якія вызначаюць беларускую мову як родную: у 1999 годзе беларускую назвалі роднай 85,6% людзей, што ідэнтыфікуюць сябе як беларусы, у 2009-м - толькі 60,8%.
Асаблівасцю моўнай сітуацыі ў Беларусі як у 1999, так і ў 2009 годзе быў значны разрыў паміж колькасцю людзей, якія вызначаюць беларускую мову як родную і якія рэальна выкарыстоўваюць яе ў штодзённым побытавым ужытку (перш за ўсё, у сям'і).
Так, у 1999 годзе заявілі, што дома размаўляюць па-беларуску 41,3% беларусаў (па-руску - 58,6%). У 2009 годзе доля тых, хто размаўляе дома па-беларуску, упала да 26%; доля тых, хто выкарыстоўвае рускую мову, ўзрасла да 69,7%.
Такім чынам, значна скарацілася колькасць людзей, якія не толькі намінальна вызначаюць беларускую мову як родную, але і практыкуюць беларускамоўнасць у побыце.
Скарачэнне долі людзей, якія называюць беларускую мову роднай, сведчыць пра вельмі няўстойлівыя і паверхневыя уяўлені пра само паняцце «роднай мовы». У 1999 годзе, відавочна, яшчэ адчуваліся вынікі перыяду «беларусізацыі» пачатку 1990-х гадоў, калі дзяржаўная палітыка была арыентаваная на фарміраванне ўстаноўкі, што роднай мовай беларуса можа быць толькі беларуская.
Зняцце ідэалагічнага прэса дзяржавы ў моўным пытанні прывяло да таго, што ў 2009 годзе шматлікія рускамоўныя беларусы вызначылі ў якасці роднай рэальную мову штодзённага ўжытку, гэта значыць рускую.
А вось рэзкае скарачэнне (з 41 да 26%) долі бытавога ўжытку беларускай мовы выклікае пытанні. 10 гадоў уяўляюцца недастатковым тэрмінам, каб прывесці да гэткіх істотных зрухаў у моўнай практыцы, асабліва на ўзроўні хатняга ўжытку. Гэта можа быць часткова растлумачана натуральным змяншэннем колькасці старэйшага пакалення сельскіх жыхароў, якія пераважна выкарыстоўвалі гутарковую беларускую мову.
Аднак тут назіраецца не толькі змена рэальнай моўнай практыкі, але і зрух ва ўспрыманні мовы. Важным моўным сегментам ў Рэспубліцы Беларусь з'яўляецца "трасянка" - сельскае і часткова гарадское (пераважна сярод людзей рабочых спецыяльнасцяў) прастамоўе, якое ўзнікла ў выніку змешвання рускай і беларускай моў.
Перапісы гэтую з'яву не адлюстроўваюць, бо носьбіты «трасянкі» пераважна адносяць яе альбо да рускай, альбо да беларускай мовы.
Значная доля рэспандэнтаў, якія заявілі ў 1999 годзе, што яны маюць зносіны дома на беларускай, мела на ўвазе менавіта «трасянку»; у 2009 годзе многія з іх заявілі, што маюць зносіны дома на рускай, маючы на ўвазе ўсё тую ж «трасянку».
Прычыны гэтага зруху вызнчаныя вышэй: інерцыя «беларусізатарскіх» установак ў 1999 годзе абумоўлівала вызначэнне «трасянкі» як беларускай мовы; у 2009 годзе паслабленне "ідэалагічнага рэха» беларусізацыі і высокі прэстыж рускай мовы абумоўдівалі вызначэнне «трасянкі» ужо ў якасці гэтай апошняй.
Назіраецца тэндэнцыя, калі паняцце «роднай мовы» усё больш звязваецца з рэальнай мовай штодзённых бытавых зносін, а не з «тытульнай» мовай нацыянальнасці.
Формула «беларуская мова - родная мова беларусаў» перастае быць актуальнай: многія рускамоўныя беларусы, якія з ранняга дзяцінства выкарыстоўваюць рускую мову ў якасці асноўнага сродкі зносін, вызначаюць менавіта яе, а не «тытульную» беларускую, у якасці роднай.
Калі гэтая тэндэнцыя захаваецца, то новы перапіс можа выявіць яшчэ большую колькасць беларусаў, якія называюць рускую мову сваёй роднай. І менавіта гэтага хочуць не дапусціць беларускія нацыяналісты.
Моўнае пытанне застаецца «хворым» і патэнцыйна небяспечным для Беларусі. Беларускі нацыянальны міф з'яўляецца ў сваёй аснове этнічным і моўным, гэта значыць заснаваным на перакананні, што ў аснове беларускай нацыі як палітычнай супольнасці ляжыць супольнасць этнічная, заснаваная на асаблівай культуры і адмысловай мове. Без мовы няма нацыі - гэта сімвал веры беларускага нацыяналізму.
З гэтага пункту гледжання перавага рускай мовы ў штодзённым ужытку, а таксама яе статус як дзяржаўнай нароўні з беларускай успрымаецца як ненармальнае, ненатуральнае становішча, а вынікі рэферэндуму 1995 года, калі грамадзяне падтрымалі прадастаўленне рускай і беларускай мове роўнага статусу, - як вынік «манкуртызаці» беларусаў, забыцця імі сваіх нацыянальных каранёў.
Адпаведна, місія нацыяналістаў - гэта адраджэнне сапраўднай ў іх разуменні нацыянальнай культуры і ідэнтычнасці, якія заснаваныя выключна на беларускай мове.
У той жа час, меркаванне насельніцтва па моўным пытанні нацыяналістаў не турбуе, бо яны лічаць толькі сябе сапраўднымі захавальнікамі і інтэрпрэтатарамі беларушчыны.
Варта адзначыць, што дзяржаўная моўная палітыка таксама грунтуецца, па сутнасці, на той жа этнічнай канцэпцыі. Руская і беларуская мовы па Канстытуцыі маюць абсалютна роўны статус, таму няправільна казаць, што руская мова ў Беларусі - «другая дзяржаўная»: законы не вызначаюць, якую мову лічыць «першай», а якую «другой», і што з гэтага вынікае.
Аднак насамрэч забяспечваецца сімвалічны прыярытэт беларускай мовы як «тытульнай» і «нацыянальнай». Гэта адлюстроўваецца ў шэрагу такіх «дробязяў», як абсалютная перавага беларускай мовы на вулічных паказальніках і дарожных знаках, лацінская транслітарацыя імёнаў і прозвішчаў у пашпартах «па змаўчанні» з беларускай (Uladzimir замест Vladimir, Dzianis замест Denis, Sidarau замест Sidorov і г.д.) , адсутнасць рускай мовы на нацыянальнай валюце і гэтак далей. Аб'явы ў транспарце таксама робяцца пераважна на беларускай мове(у апошні час - яшчэ і з даданнем англійскай, але без рускай).
Яшчэ адна навацыя - транслітарацыя тапонімаў і назваў вуліц на рускую мову з беларускай. У выніку ў рускамоўным ўжытку з'яўляюцца такія кур'ёзы, як вуліца Гаспадарчая замест Хозяйственной, Першамайская замест Первомайской, Перамоги замест Победы, Будавников замест Строителей і г.д.
Увесь гэты комплекс мер часцяком называюць «мяккай беларусізацыяй», якая заключаецца ў павышэнні сімвалічнага статусу беларускай мовы і пашырэнні яго прысутнасці ў грамадскім жыцці, але без адкрытых абмежаванняў у дачыненні да рускай мовы.
Аднак беларускія нацыяналісты лічаць усе гэтыя меры недастатковымі і адзначаюць, што пакуль рускя мова застаецца ў Беларусі дзяржаўнй, яна ўсё роўна будзе «глушыць» і выцясняць беларускую.
Свая логіка ў гэтым ёсць. Гістарычны вопыт сведчыць, што «малыя» мовы, якія апынуліся побач з «вялікімі», звычайна асімілююцца апошнімі, асабліва калі гэтыя мовы роднасныя.
Менавіта таму практычна ўсе малыя нацыі, што аддзяліліся ад імперый, праводзілі паслядоўную палітыку адміністрацыйнай дыскрымінацыі і выцяснення былой "імперскай" мовы.
Нярэдка з дэпартацыямі і генацыдам яе носьбітаў.
Так, станаўленне чэшскай нацыі суправаджалася абмежаваннямі і ўціскам нямецкамоўнага насельніцтва, што дало Гітлеру падставу для акупацыi Чэхаславакіі. Вынікам стала татальная дэпартацыя Судзецкіх немцаў.
Па тых жа прычынах Прыбалтыйскія дзяржавы спачатку пазбавіліся ад нямецкіх элітаў, а сёння абмяжоўваюць правы рускамоўнага насельніцтва.
З гэтага пункту гледжання зразумелая і жорсткая моўная палітыка Украіны, дзе ў рускай мове і культуры бачаць небяспечнага канкурэнта. Аб гэтым яскрава сведцыць прызнанне намесніка міністра інфармацыі Ўкраіны Дзмітрыя Залатухіна, што, нягледзячы на ўсе жорсткія меры па абмежаванні рускамоўнага кантэнту, сёння рускамоўная масавая культура (у прыватнасці, музычная) адназначна выйграе канкурэнцыю з украінскай.
Малым мовам сапраўды складана канкураваць з «вялікімі» без стварэння для іх цяплічных умоў з боку дзяржавы, што так ці інакш азначае абмежаванні і дыскрымінацыю ў дачыненні да мовы-канкурэнта. Але нават гэта далёка не заўсёды дапамагае.
Аднак ці апраўданы падобны «моўны фетышызм» ў 21 стагоддзі?
Да чаго прыводзіць імкненне навязаць «нацыянальную» мову ў якасці адзінага сродка камунікацыі, калі значная частка (калі не большасць) насельніцтва гаворыць на іншай мове, добра відаць на прыкладзе тых жа дзяржаў і Украіны, дзе моўнае пытанне застаецца крыніцай унутранай і міжнароднай напружанасці.
Беларусь пакуль пазбегла спакусаў ваяўнічага моўнага нацыяналізму, аднак тое, што так будзе і далей, зусім не відавочна.