Палітычны крызіс, які выбухнуў у Казахстане ў пачатку года, можа аказаць істотны ўплыў і на палітычныя працэсы ў Беларусі. Падзеі ў Казахстане - гэта класічны "чорны лебедзь", які перакульвае ўсе прагнозы і здольны накіраваць сацыяльна-палітычныя працэсы па нечаканым шляху. Для Беларусі, дзе на люты 2022 года намечана важная падзея - канстытуцыйны рэферэндум, гэта асабліва актуальна.
Беларусь-2020 і Казахстан-2022: падабенствы і адрозненні
У Беларусі ўважліва сочаць за падзеямі ў Казахстане, і гэта невыпадкова. Занадта ўжо відавочныя паралелі з тым, што адбывалася ў Беларусі пасля прэзідэнцкіх выбараў у жніўні 2020 года.
Дзяржаўныя беларускія СМІ і эксперты адразу ж занялі «ястрабіную» пазіцыю, патрабуючы максімальна жорсткіх дзеянняў у дачыненні да казахскіх мяцежнікаў і не скупячыся на ўніжальныя эпітэты ў іх адрас. Празаходняя інфармацыйная сетка, наадварот, уключылася ў актыўную падтрымку пратэстаў.
Такім чынам, крызіс у Казахстане чарговы раз высвеціў палітычную палярызацыю ў Беларусі.
Натуральна, абодва полюсы беларускага палітычнага спектру, гаворачы аб Казахстане, прымяраюць тое, што адбываецца там, на Беларусь.
Сапраўды, перадумовы палітычнага крызісу ў Беларусі і Казахстане ў сваёй аснове падобныя.
Гэта крызіс двух постсавецкіх аўтарытарных рэжымаў-доўгажыхароў.
Доўгі час гэтыя рэжымы былі вельмі паспяховыя, забяспечыўшы сваім дзяржавам стабільнае і паспяховае па постсавецкіх мерках развіццё. Абодва рэжымы рабілі стаўку на захаванне цесных сувязяў з Расіяй і прыдушылі найбольш радыкальныя праявы этнічнага нацыяналізму ў сваіх краінах.
І Беларусь, і Казахстан – адны з найбольш “русіфікаваных” постсавецкіх рэспублік, і іх лідэры так ці інакш улічвалі гэтую акалічнасць, адмовіўшыся ад радыкальных спроб выкараніць рускую культурна-моўную прысутнасць, як гэта зрабілі ва Украіне. Гэта стала залогам спакою і адсутнасці вострых унутрыпалітычных канфліктаў.
У той жа час, і Лукашэнка, і Назарбаеў, імкнучыся ўмацаваць суверэнітэт уласных дзяржаў, асцярожна аддаляліся ад Масквы, ступіўшы на слізкі шлях шматвектарнасці і развіваючы змякчэлую версію дзяржаўнага нацыяналізму.
Па меры маральнага і фізічнага старэння абедзвюх аўтакратый той хісткі кампраміс, на якім яны трымаліся, усё менш уладкоўваў розныя сацыяльныя групы. Назапашвалася стомленасць ад нязменных лідэраў.
Пры гэтым прарасійскі сегмент грамадства адчуваў нарастальны ціск з боку дзяржаўнага нацыяналізму і тармажэнне інтэграцыйных працэсаў з Расіяй. Беларускія і казахскія нацыяналісты, наадварот, былі незадаволеныя тэмпамі "нацыянальнага адраджэння" і абвінавачвалі кіраўнікоў у здачы суверэнітэту Крамлю.
Важную ролю ў развіцці крызісаў у Беларусі і Казахстане адыграў і сацыяльна-эканамічны фактар.
Беларуская мадэль "дзяржаўнага капіталізму" ў 2010-я гады перажывала відавочную стагнацыю.
Пры гэтым блізкасць Еўрапейскага саюза фарміравала ў беларускага гарадскога класа завышаныя сацыяльна-эканамічныя чаканні, што таксама садзейнічала росту грамадскай незадаволенасці.
У Казахстане склалася мадэль транзітна-сыравіннага перыферыйнага капіталізму з характэрнымі для яе сацыяльнымі кантрастамі і ўзмоцненая дэмаграфічным выбухам у сельскай мясцовасці.
Апошні фактар адыграў важную ролю ў розным характары крызісу ў Беларусі і Казахстане.
У Беларусі здарыўся бунт заможнага гарадскога класа, і асноўнымі рухаючымі матывамі былі ўсё ж палітычныя.
Пры гэтым спробы развязаць гарадскую герылью, зробленыя ў першыя дні пасля прэзідэнцкіх выбараў, хутка захлынуліся, і пратэст прыняў падкрэслена мірны характар.
Беларускі гарадскі клас аказаўся не гатовы і не здольны да пагромнай гарадской вайны, хаця, як паказалі падзеі 2020 года, зацяжны мірны пратэст таксама аказаўся сур'ёзным дэстабілізуючым фактарам.
У Казахстане трыгерам для мецяжу паслужылі выключна эканамічныя фактары, а асноўным яго лакаматывам аказаліся дрэнна сацыялізаваныя ўчорашнія выхадцы з аулаў, якія ўтварылі шырокі люмпенізаваны пласт у казахстанскіх гарадах.
Гэта прывяло да таго, што мяцеж імкліва перарос у рабаванні і марадзёрства, выклікаўшы сапраўдны шок у гарадскога сярэдняга класа, у якога таксама назапасілася нямала прэтэнзій да рэжыму Назарбаева-Такаева, але які напэўна аддасць перавагу яму ў якасці меншага зла ў параўнанні з пагромшчыкамі.
Менавіта пагромны характар мецяжу, у рэшце рэшт, прымусіў прэзідэнта Токаева звярнуцца за дапамогай да АДКБ. Лукашэнка ў 2020 годзе змог справіцца ўласнымі сіламі, хаця пералом сітуацыі на яго карысць адбыўся толькі пасля таго, як ён змог заручыцца падтрымкай Масквы.
"Чорны лебедзь" напярэдадні канстытуцыйнага рэферэндуму
Асаблівае значэнне крызіс у Казахстане набывае для Беларусі ў святле маючага адбыцца канстытуцыйнага рэферэндуму.
Менавіта казахстанская мадэль дэцэнтралізацыі і транзіту ўлады ляжыць у аснове апублікаванага ў канцы мінулага года канстытуцыйнага праекта.
Да студзеня 2022 года здавалася, што мадэль транзіту Назарбаеў-Такаеў вельмі паспяховая. Паступовая перадача ўлады пераемніку ад старэючага нацыянальнага лідэра і пад яго кантролем ішла сваёй чаргой і павінна была забяспечваць пераемнасць курсу. Здавалася, што рызыкі, звязаныя з магчымасцю расколу эліт і супрацьборствам паміж пераемнікам і нацыянальным лідэрам, аб якіх папярэджвалі скептыкі, не апраўдаліся.
Сёння многія назіральнікі сцвярджаюць, што мяцеж стаў аперацыяй прыкрыцця па канчатковым устараненні Назарбаева з палітычнай сцэны. Сапраўды, асноўны гнеў мяцежнікаў быў накіраваны менавіта на былога прэзідэнта. Назарбаеў пазбавіўся пасады кіраўніка Савета бяспекі і цалкам знік з публічнага інфармацыйнага поля, ніяк не рэагуючы на тое, што адбываецца.
Рабіць нейкія канчатковыя высновы пакуль рана, аднак тое, што супраць Назарбаева існавала ўнутрыэлітная фронда, добра вядома. А значыць версія, што дэцэнтралізацыя ўлады магла справакаваць частку казахскай эліты да спробы мецяжу, як мінімум мае права на існаванне.
Сфармаваная Лукашэнкам палітычная эліта, на першы погляд, выглядае значна больш аднастайнай і згуртаванай, чым эліта Казахстана, у ёй няма супярэчлівых рэгіянальных і кланавых інтарэсаў. Больш за тое, у 2020 годзе гэтая эліта цалкам годна прайшла праверку на вернасць свайму лідэру.
Тым не менш, дэцэнтралізацыя ўлады і з'яўленне паралельнага кіруючага цэнтра ў асобе Усебеларускага народнага сходу, несумненна, створыць пэўныя спакусы і рызыкі, асабліва ўлічваючы няпростую знешнепалітычную сітуацыю, у якой знаходзіцца Беларусь, а таксама загнаны ўглыб, але не вырашаны ўнутрыпалітычны канфлікт.
На гэтым трывожным фоне падзеі ў Казахстане выглядаюць грозным папярэджаннем.
Разам з тым адмовіцца ад правядзення канстытуцыйнага рэферэндуму беларуская ўлада ўжо не можа. Вядома, нельга выключаць варыянт правалу рэферэндуму - па яўцы або па выніках, што дазволіць захаваць дзейную канстытуцыю, спасылаючыся на волю народа. Аднак у гісторыі Беларусі яшчэ не было такога, каб ініцыятывы ўлады публічна правальваліся (нават калі сама ўлада гэтага хоча).
Таму найбольш верагодным з'яўляецца іншы варыянт. Новая канстытуцыя напісана такім чынам, што тэарэтычна дапускае сумяшчэнне пастоў прэзідэнта і старшыні ВНС.
Такім чынам, Лукашэнка можа сумясціць абедзве пасады, фактычна захоўваючы ўсю паўнату сваіх уладных паўнамоцтваў і кантроль над палітычнай сістэмай.
Пры такім раскладзе змены ў сістэме ўлады будуць дэманстратыўна касметычнымі і працэдурнымі. Што, зразумела, ніяк не наблізіць пераадоленне расколу ў беларускім грамадстве.