Канстытуцыйная рэформа ў Беларусі, размовы пра якую ішлі на працягу ўсяго адыходзячага года, нарэшце, набыла канкрэтныя абрысы: 27 снежня праект паправак у Канстытуцыю, нарэшце, быў абнародаваны і вынесены на ўсенароднае абмеркаванне. Гэта азначае, што да канстытуцыйнага рэферэндуму, які запланаваны на люты 2022 года, у тэкст могуць быць яшчэ ўнесены нейкія змены. Аднак калі яны і з'явяцца, то наўрад ці будуць мець прынцыповы характар.
Апублікаваны праект паправак у Канстытуцыю вялікай нечаканасцю не стаў. Як і меркавалася, галоўнай навіной стала ўвядзенне ў канстытуцыю Усебеларускага народнага сходу (УНС), які ператвараецца, па сутнасці, у чацвёртую галіну ўлады, а таксама значнае пераразмеркаванне паўнамоцтваў паміж прэзідэнтам і УНС.
Што такое УНС і якія паўнамоцтвы яно атрымае?
УНС у праекце абноўленай Канстытуцыі характарызуецца як "вышэйшы прадстаўнічы орган народаўладдзя Рэспублікі Беларусь, які вызначае стратэгічныя напрамкі развіцця грамадства і дзяржавы, які забяспечвае непахіснасць канстытуцыйнага ладу, пераемнасць пакаленняў і грамадзянскую згоду".
Цікава, што ў якасці прадстаўнічага органа УНС аказваецца, па сутнасці, вышэй за парламент – Нацыянальны сход, які характарызуецца як проста «прадстаўнічы і заканадаўчы орган Рэспублікі Беларусь».
Колькасць УНС складае да 1200 чалавек, туды ўваходзяць прэзідэнт, прадстаўнікі ўсіх галін улады, мясцовых саветаў дэпутатаў, грамадзянскай супольнасці. Удзел у УНС таксама прадугледжаны для прэзідэнта, які спыніў свае паўнамоцтвы. Склікацца УНС будзе раз у год (хоць магчымыя і пазачарговыя сходы), аднак у яго будзе пастаянна дзеючы прэзідыум на чале са старшынёй.
Новы орган атрымае вельмі шырокія паўнамоцтвы. УНС будзе зацвярджаць асноўныя напрамкі ўнутранай і знешняй палітыкі, ваенную дактрыну і канцэпцыю нацыянальнай бяспекі, а таксама будзе вырашаць пытанне аб адпраўцы вайскоўцаў за межы Беларусі, увядзенні ваеннага і надзвычайнага становішча.
УНС таксама атрымае права змяшчаць прэзідэнта і вырашаць пытанне аб легітымнасці выбараў.
Акрамя гэтага, УНС будзе прызначаць суддзяў і чальцоў Цэнтральнай выбарчай камісіі. Раней гэты функцыянал быў у прэзыдэнта.
Што змянілася ў статуце прэзідэнта?
Са з'яўленнем УНС паўнамоцтвы прэзідэнта значна скароцяцца. Ён страціць права выдаваць дэкрэты, якія маюць сілу закону, а таксама не зможа самастойна прызначаць суддзяў і членаў ЦВК. Акрамя таго, права УНС вырашаць пытанне аб зняцці прэзідэнта з пасады ў выпадку тых ці іншых парушэнняў таксама ставіць кіраўніка дзяржавы ў залежнасць ад новага органа.
Час знаходжання аднаго і таго ж чалавека на пасадзе прэзідэнта будзе абмежаваны двума пяцігадовымі тэрмінамі. У бягучай рэдакцыі беларускай Канстытуцыі абмежавання па тэрмінах няма (было адменена ў 2004 годзе), і гэта таксама можа разглядацца як пэўнае паслабленне пазіцый прэзідэнта ў сістэме ўлады.
Для кандыдатаў на пасаду прэзідэнта будзе павышаны ўзроставы цэнз - з 35 да 40 гадоў, што абвяргае шматлікія чуткі аб тым, што Лукашэнка рыхтуе перадачу ўлады малодшаму сыну Мікалаю. У такім выпадку ўзроставы цэнз было б лагічна зменшыць.
Шмат увагі ў новай рэдакцыі канстытуцыі ўдзяляецца гарантыям і імунітэту для былога прэзідэнта, які стане фігурай недатыкальнай, а таксама набудзе пажыццёвае членства ў Савеце рэспублікі (верхняя палата беларускага парламента) і Усебеларускім народным сходзе.
Якія яшчэ навіны прадугледжвае новая рэдакцыя Канстытуцыі
У параўнанні з цяперашняй рэдакцыяй, абноўленая версія Канстытуцыі будзе адрознівацца вялікай колькасцю патрыятычнай рыторыкі. Больш за тое, у абавязак грамадзянам будзе ставіцца патрыятычнае выхаванне і захаванне нацыянальных традыцый і культуры Беларусі. Што гэта значыць і як будзе рэалізавана на практыцы, пакуль незразумела.
Пры гэтым, аднак, будзе захаваны прыярытэт міжнароднага права, хаця адмова ад гэтай нормы актыўна абмяркоўвалася, і ўся логіка развіцця падзей у адыходзячым годзе, здавалася б, падштурхоўвала менавіта да гэтага рашэння.
Відаць, беларускае кіраўніцтва ўсё яшчэ не губляе спадзяванняў на аднаўленне хоць нейкага дыялогу з Захадам і пакідае для гэтага пэўныя фармальныя зачэпкі.
З новай Канстытуцыі знікла імкненне да нейтралітэту, якое згадвалася ў 18 артыкуле. Цяпер там сцвярджаецца, што "Рэспубліка Беларусь выключае ваенную агрэсію са сваёй тэрыторыі ў дачыненні да іншых дзяржаў". Пры гэтым, як было паказана вышэй, УНС надзяляецца правам адпраўляць беларускіх вайскоўцаў за межы дзяржавы.
Якія з гэтага ўсяго можна зрабіць высновы?
Лагічна меркаваць, што асноўнай мэтай канстытуцыйнай рэформы з'яўляецца кіраваны транзіт улады, пры якім палітычны лідэр саступае крэсла кіраўніка дзяржавы пераемніку, але пры гэтым захоўвае кантроль над самім працэсам транзіту. Версія пра «казахскую» мадэль транзіту з пераходам Лукашэнкі ў статус старшыні УНС здаецца зараз больш рэалістычнай.
Новая Канстытуцыя будзе азначаць пераход ад цэнтралізаванай прэзідэнцкай рэспублікі да сістэмы з двума палітычнымі цэнтрамі - прэзідэнтам і УНС.
Пры гэтым роля парламента, партый і іншых традыцыйных "заходніх" інстытутаў прадстаўнічай дэмакратыі застанецца нязначнай, як і цяпер.
Відавочна, што задачай з'яўляецца захаванне ўлады ў руках цяперашняй кіруючай эліты на чале з Аляксандрам Лукашэнкам, аднак стаўка робіцца на тое, каб улада стала менш персаналісцкай, але больш калектывісцкай і інстытуцыйнай.
Аднак узнікае рызыка таго, што новая канструкцыя ўлады апынецца залішне грувасткай і няўстойлівай, бо УНС ператвараецца, па сутнасці, у яшчэ адну галіну ўлады, і як яно ў выніку ўпішыцца ў існуючую палітычную сістэму, да канца незразумела.
З'яўленне яшчэ аднаго цэнтра ўлады, напэўна, прывядзе да росту ўнутрыэлітнай канкурэнцыі і супярэчнасцяў, стрымліваць якія ва ўмовах дэцэнтралізаванай сістэмы кіравання будзе нашмат больш складаным.