У гэтым годзе спаўняецца 450 гадоў абвяшчэння Рэчы Паспалітай - дзяржавы, якая аб'ядноўвала вялікую частку тэрыторыі сучасных Польшчы, Літвы, Беларусі і Украіны. Юбілейная дата, відавочна, зноў выклікае ідэалагічныя баталіі аб гістарычнай спадчыне гэтай дзяржавы. Аналітычны партал RuBaltic.Ru разабраўся, як да эпохі Рэчы Паспалітай ставіцца Беларусь і чаму палітызацыя памяці аб сярэднявечнай імперыі можа пагражаць яе саюзу з Расіяй.
У Беларусі юбілей Рэчы Паспалітай стане чарговай нагодай пагаварыць аб гістарычных каранях беларускай дзяржаўнасці.
Намаганнямі беларускіх нацыяналістаў у грамадскай свядомасці актыўна распаўсюджваецца міф пра Рэч Паспалітую як пра «дзяржаву двух народаў» - польскага і беларускага. Гэтая тэорыя атрымала распасюджанне ў перыяд "нацыянальнага адраджэння" на прыканцы 1980-х гадоў і актыўна папулярызавалася ў перыяд нядоўгага ідэалагічнага панавання нацыяналістаў у 1991-1995 гадах.
У далейшым беларускія ўлады імкнуліся ўхіляцца ад пошуку глыбокіх гістарычных каранёў і рабілі акцэнт на пераемнасці БССР.
Аднак патрэба ў рамантычным нацыянальным міфе, асабліва сярод моладзі, засталася, а альтэрнатывы нацыяналістычным інтэрпрэтацыям гісторыі не ўзнікла.
У выніку ідэя Рэчы Паспалітай, «дзяржавы двух народаў», пачала паступова атрымліваць ускоснае дзяржаўнае прызнанне.
У прыватнасці, гэта тычыцца своеасаблівага культа польска-літоўскіх магнацкіх і шляхецкіх родаў, дзейнасць якіх была так ці інакш звязана з тэрыторыяй Беларусі.
У першую чаргу, гаворка ідзе пра Радзівілаў - сапраўды адзін з самых уплывовых магнацкіх родаў Рэчы Паспалітай. Радзівілаўская рэзідэнцыя ў Нясвіжы, якая у савецкі час выкарыстоўвалася ў якасці санаторыя, была адрэстаўраваная і цяпер успрымаецца як беларуская турыстычная славутасць №1.
Партрэты Радзівілаў глядзяць з рэкламных банэраў, юбілейных медалёў і манет. Функцыянуе цэлая сетка харчовых крам «Радзівілаўскі». З'явілася нават савецкае шампанскае «Радзівіл».
Зразумела, што Радзівілы разглядаюцца як прадстаўнікі менавіта беларускай, а не літоўскай ці польскай арыстакратыі.
Аналагічным чынам у «беларусаў» даўно ператварыліся вялікі польскі паэт Адам Міцкевіч і польскі рэвалюцыянер Тадэвуш Касцюшка, помнік якому быў нядаўна ўсталяваны ў адноўленай радавой сядзібе Марачоўшчына ў Брэсцкай вобласці.
Вядомы паланэз «Развітанне з Радзімай» Міхаіл Агінскі, як высвятляецца, таксама прысвяціў менавіта Беларусі.
У суседняй Польшчы на такую «беларусізацыю» значнай часткі гісторыка-культурнай спадчыны Рэчы Паспалітай пазіраюць са змяшанымі пачуццямі.
З аднаго боку, у Польшчы і за яе межамі даўно ўкаранілася ўяўленне аб Рэчы Паспалітай як аб польскай дзяржаве, і дзяліцца яго спадчынай з беларусамі палякі, зразумела, ня хочуць. Гэта ўжо прыводзіла да шэрагу непрыемных эксцэсаў.
Так, у мінулым годзе здарыўся скандал з усталяваннем помніка Тадэвушу Касцюшку ў Швейцарыі, з якога па патрабаванні польскага пасольства быў выдалены надпіс на беларускай мове.Пасля ўмяшання беларускага МЗС, надпіс на беларускай ўсё ж з'явіўся, хоць і не ў тым выглядзе, як хацелі прадстаўнікі беларускай дыяспары.
Зараз у Вільні разгортваецца аналагічная гісторыя з устаноўкай надмагілляў удзельнікаў паўстання 1863 года.
Першапачаткова надпісы на іх планавалася зрабіць толькі на польскай і літоўскай мовах, аднак пад ціскам мясцовых актывістаў і пры падтрымцы беларускага МЗС было вырашана дадаць і беларускія надпісы. Улічваючы, што паўстанцы змагаліся супраць Расійскай імперыі і за аднаўленне Рэчы Паспалітай, гэта павінна сведчыць і пра беларускі ўдзел у агульнай справе.
З іншага боку, «беларусізацыя» гісторыі Рэчы Паспалітай, распаўсюджанне ўяўленняў аб гэтай дзяржаве як аб у тым ліку беларускай, адпавядаюць доўгатэрміновым планам Польшчы па адраджэнні свайго геапалітычнага і культурнага дамінавання на прасторах былой імперыі.
Зразумела, што інтэрпрэтацыі ў стылі польскага нацыяналізму, якія прысвойваюць усю гістарычную спадчыну Рэчы Паспалітай, не могуць быць сёння прывабнымі для Беларусі ці Украіны. А вось ўяўленне аб Рэчы Паспалітай як аб сумесным палітычным праекце палякаў, беларусаў, украінцаў і літоўцаў, натуральнае развіццё якога было перапынена падзеламі, - зусім іншая справа.
Менавіта такім чынам Рэч Паспалітую ўяўляе вядомая дактрына Гедройца - Мерашэўскага. Зрэшты, польскія палітычныя мысляры дадумаліся да гэтага яшчэ на мяжы XIX-ХХ стагоддзяў, калі прапанавалі лозунг «Польшча, Русь і Літва - адна малітва», які, па задумцы яго аўтараў, павінен быў схіліць беларусаў, украінцаў і літоўцаў да сумеснай з палякамі барацьбы супраць Расійскай імперыі.
Пад «Руссю» тут разумеюцца тэрыторыі Беларусі і Украіны, якія ўваходзілі ў склад Вялікага княства Літоўскага і Рэчы Паспалітай, і ў гэтым сэнсе «Русь» супрацьпастаўляецца «Расіі / Масковіі».
Зрэшты, пакуль у Польшчы пануе правакансерватыўная партыя "Права і справядлівасць", ліберальныя трактоўкі гісторыі Рэчы Паспалітай у стылі Гедройца - Мерашэўскага наўрад ці знойдуць шырокую падтрымку.
Польскім правым відавочна бліжэй думка аб эксклюзіўным праве палякаў на спадчыну Рэчы Паспалітай, і падтрымліваць ідэю «сумеснага мінулага», на якое могуць прэтэндаваць украінцы ці беларусы, яны не хочуць.
Аднак міф аб "беларускасці" Рэчы Паспалітай жыве незалежна ад палякаў і польскай палітыкі. І гэта зусім не толькі даніна рамантычнаму захапленню мінулым.
У кантэксце беларуска-расійскіх адносін міф пра Рэч Паспалітую, які набірае папулярнасць у Беларусі, можа выканаць вельмі дэструктыўную ролю, бо ўвесь ідэалагічны дыскурс пра Рэч Паспалітую будуецца на ідэі яе адвечнага супрацьстаяння з Расіяй.
Рэч Паспалітая мысліцца як фарпост еўрапейскай цывілізацыі, які абараняецца ад варварства з Усходу. Калі сыходзіць з таго, што беларусы з'яўляліся раўнапраўнымі ўдзельнікамі гэтага праекта, то і падзелы Рэчы Паспалітай, і наступная гісторыя беларускіх земляў у складзе Расійскай імперыі і СССР інакш як «акупацыя» ацэньвацца не могуць.
Зразумела, што распаўсюджванне такіх уяўленняў раней ці пазней прывядзе беларуска-расійскія адносіны ў выключна канфліктны стан.