Ідэі агульнарускага адзінства на тэрыторыі цяперашняй Беларусі былі непарыўна звязаныя з супрацівам польскай экспансіі. Заходнерусізм як суцэльная ідэалогія адзінства беларусаў і рускіх утварыўся на беларускіх землях на пачатку ХХ стагоддзя. Да гэтага часу ў Беларусі заявіла пра сябе цэлая плеяда заходнерускіх гісторыкаў і этнографаў, у творах якіх грунтавалася «спрадвечна рускі» характар краю. Аналітычны партал RuBaltic.Ru працягвае размову аб заходнерусізме: ідэалогіі, якая з'яўляецца натуральнай альтэрнатывай беларускаму нацыяналізму і можа стаць ідэйнай асновай саюза Беларусі з Расіяй.
Тэрмін «заходнерусізм», які быў укінуты ў грамадскі дыскурс беларускім нацыянал-камуністам Аляксандрам Цвікевічам ў 1920-я гады, не зусім дакладна адлюстроўвае сутнасць з'явы. Цвікевіч, які разважаў у нацыянальна-беларускіх катэгорыях, спрабаваў прадставіць заходнерусізм як выключна беларускую з'яву і атаясамляў паняцце Заходняй Русі з Беларуссю.
На самай справе заходнерусізм у Беларусі з'яўляецца складовай часткай больш шырокай плыні, якую можна вызначыць як агульнарускую ідэю.
Гэтая канцэпцыя разглядае ўсіх усходніх славян як адзіную культурна-гістарычную супольнасьць - вялікі рускі народ.
У аснове сваёй гэтая ідэя «інтэграцыйная», гэта значыць накіраваная на максімальна цесную кансалідацыю ўсходніх славян - як палітычную, так і культурна-моўную.
Што тычыцца паняцця Заходняя Русь, то пад ім трэба разумець не толькі Беларусь, але і ўсе землі гістарычнай Русі, якія ўваходзілі ў склад літоўска-польскай дзяржавы.
Менавіта ў такім значэнні Заходнюю Русь (або Заходнюю Расію) разумеў беларускі гісторык XIX стагоддзя Міхаіл Каяловіч, якога сёння прынята лічыць галоўным «ідэолагам» заходнерусізму.
Для Каяловіча Беларусь была толькі адным з гістарычных рэгіёнаў Заходняй Русі нароўні з Маларосіяй, Валынню, Галіцыяй і Літвой.
Знаходжанне ў складзе літоўска-польскай дзяржавы і магутнае ўздзеянне польскай культуры вызначылі спецыфіку гэтай прасторы на стагоддзі наперад, аж да сённяшняга дня, калі сучасныя Беларусь і Украіна сутыкаюцца з тыпалагічна падобнымі выклікамі.
Само з'яўленне ідэй, якія акцэнтавана падкрэсліваюць агульнарускае адзінства, стала рэакцыяй на дэзінтэграцыю, распад гістарычнай Русі. Старажытнаруская дзяржава распалася ў выніку як унутраных цэнтрабежных тэндэнцый, характэрных для феадальнай эпохі, так і магутнага знешняга катаклізму - мангольскага нашэсця, якое канчаткова абрынула саслабленую дзяржаву і прывяло да геапалітычнага «расцягвання» фрагментаў Русі паміж новымі цэнтрамі - Масквой, Літвой і Польшчай.
Палітычны распад, аднак, не азначаў разбурэння культурных сувязяў і ідэнтычнасці - ўяўленне пра сябе як пра «Русь», «рускі народ» захоўвалася на ўсёй прасторы ад Львова і Вільні да Масквы і Ноўгарада.
Больш за тое, элінізіраваная форма «Расія» і яе вытворныя таксама сталі распаўсюджвацца на ўсёй рускай прасторы, уключаючы землі, якія ўваходзілі ў склад Літвы і Польшчы. Нельга выключаць, што «мода» на элінізацыю гістарычнага імя «Русь» пачалася менавіта на заходнерускіх землях, якія ў царкоўных адносінах падпарадкоўваліся Канстантынопальскаму патрыярхату таму адчувалі больш моцны грэцкі ўплыў, чым больш аддаленая Маскоўская мітраполія, якая выйшла з падпарадкавання Канстанцінопаля ў канцы XVI стагоддзя.
Несупадзенне палітычных і культурных межаў было звычайнай з'явай для Сярэдніх вякоў, таму палітычная раздробленасць Русі і ўваходжанне яе зямель у склад розных дзяржаваў не было чымсьці ненатуральным. Доўгі час рускае насельніцтва Літвы і Польшчы заставалася цалкам лаяльным сваім гаспадарам і ўдзельнічала на іх баку ў войнах супраць той жа Масквы. Зрэшты, акрамя войнаў былі шматлікія дынастычныя шлюбы паміж Гедымінавічамі і маскоўскімі Рурыкавічамі, а ў пэўныя перыяды маскоўскія цары нават прэтэндавалі на польска-літоўскі трон.
Словам, палітычная логіка феадалізму ніяк не ўкладвалася ў сучасныя нацыяналістычныя клішэ і ўяўленні.
Аднак да XVII стагоддзя на землях Заходняй Русі ўсё больш выразна пачынаюць праяўляцца прыкметы нацыянальнай свядомасці ў сучасным яе значэнні, гэта значыць імкненне да палітычнага аб'яднання на падставе культурнай, моўнай і канфесійнай супольнасці, прычым у якасці цэнтра палітычнага прыцягнення ўсё часцей ўспрымаліся ня Вільня, Кракаў або Варшава , пад уладай якіх знаходзілася Заходняя Русь, а «замежная» Масква.
У 1674 годзе ў друкарні Кіева-Пячэрскай лаўры быў апублікаваны «Сінопсіс» Інакенція Гізеля - мабыць, першы адкрыты маніфест "збірання” рускіх земляў вакол Масквы. У Беларусі самым яркім «масквафілам» таго часу быў Сімяон Полацкі, які вітаў рускія войскі ў сваім родным горадзе ў 1655 годзе і пасля перабраўся ў Маскву.
Прычынай гэтага было ўзмацненне рэлігійнага і сацыяльна-палітычнага ціску на праваслаўнае насельніцтва Літвы і Польшчы. Акаталічванне і апалячванне заходнерускай арыстакратыі, насаджэнне ўніі, - усё гэта падрывала лаяльнасць заходнерускага насельніцтва і змушала яго шукаць абарону на Усходзе і рабіла актуальнымі ідэі адзінства гістарычнай Русі і збірання рускіх зямель у адной дзяржаве.
Ідэі агульнарускага адзінства ў Заходняй Русі былі непарыўна звязаныя з супрацівам польскай экспансіі, прычым гэтая барацьба працягвалася і пасля далучэння да Расіі. Уласна, менавіта ў гэты перыяд у Беларусі ўзнікае тое, што пасля назавуць заходнерусізм.
Справа ў тым, што кіруючыя колы Расійскай імперыі доўгі час рабілі стаўку на польскую арыстакратыю як на апору імперскай улады на далучаных ад Рэчы Паспалітай тэрыторыях, падобна нямецкім баронам у астзейскіх губернях. Аж да паўстання 1863 года Расія фактычна закансервавала беларуска-літоўскія губерні ў становішчы «унутранай польскай калоніі» (па выразе гісторыка А. Бендзіна), таму «рускім» сілам тут прыходзілася пераадольваць супраціў не толькі мясцовай спаланізаванай шляхты, але і касмапалітычнага імперскага чынавенства, якое сімпатызавала палякам.
Першай буйной перамогай «заходнерускага адраджэння» стала ліквідацыя уніі ў 1839 годзе, якая ажыццяўлялася самім уніяцкім духавенствам на чале з мітрапалітам Іосіфам Сямашкам, а пасля паўстання 1863 года афіцыйная палітыка імперыі нарэшце канчаткова зрабіла стаўку на «рускія элементы».
Дзякуючы гэтаму на пачатку ХХ стагоддзя ў Беларусі заявіла пра сябе цэлая плеяда заходнерускіх гісторыкаў і этнографаў, у творах якіх грунтавалася «спрадвечна рускі» характар краю.
Гэта не значыць, што беларускія этнаграфічныя і культурна-гістарычныя асаблівасці ігнараваліся - наадварот, менавіта ў працах гісторыкаў і этнографаў заходнерускай арыентацыі яны атрымалі ўсебаковае асвятленне, а беларускі нацыяналізм, які ўзнік у пачатку ХХ стагоддзя, шмат у чым чэрпаў факталогію і аргументацыю з твораў сваіх заходнерускіх апанентаў.
Дастаткова сказаць, што дзеячы Беларускай народнай рэспублікі за аснову жаданых межаў сваёй меркаванай дзяржавы ўзялі карту беларускіх дыялектаў этнографа і мовазнаўцы Яўхіма Карскага, які належыў да заходнерускага лагера і пра БНР і беларускі нацыяналізм ў цэлым адгукаўся вельмі непахвальна.
Гэтая калізія наглядна ілюструе складаны і нелінейны працэс нацыянальнага генезісу на беларускіх землях. Пра прычыны ўзнікнення беларускага нацыяналізму і аб яго ўзаемаадносінах з заходнерусізмам мы пагаворым у наступным матэрыяле.