На гэтым тыдні споўнілася 225 гадоў з дня нараджэння Міхаіла Мікалаевіча Мураўёва-Віленскага - генерал-губернатара Паўночна-Заходняга краю Расійскай імперыі, падавіўшага польскае паўстанне 1863 года. У сучаснай Беларусі, з тэрыторыяй якой і была пераважна звязаная дзейнасць Мураўёва ў якасці генерал-губернатара, гэты юбілей прайшоў незаўважаным. Маўчаць пра яго як дзяржаўныя, так і апазіцыйныя СМІ. Мураўёў-Віленскі - занадта нязручная постаць: вышэйшы чыноўнік Расійскай імперыі паклаў пачатак сучаснай беларускай нацыі, абвясціўшы беларусаў часткай трыадзінага рускага народа і супрацьпаставіўшы беларускіх праваслаўных сялян польскай шляхце.
Пасля палітычнага крызісу, які пачаўся ў Беларусі у выніку леташніх прэзідэнцкіх выбараў, спрэчкі аб гістарычным мінулым неяк адышлі на другі план. І ўлада, і яе праціўнікі заклапочаныя бягучым палітычным момантам і планамі на бліжэйшую будучыню.
Тым не менш, гэта не значыць, што дыскусіі пра гістарычнае мінулае і пра нацыянальную ідэнтычнасьць беларусаў у хуткім часе не адновяцца.
Працэс нацыянальнага будаўніцтва ў Беларусі працягваецца, і ў рамках гэтага працэсу ідзе барацьба за тое, хто, у канчатковым рахунку, асядлае і манапалізуе нацыянальны наратыў.
А ад гэтага, у сваю чаргу, у немалой ступені будуць залежаць і беларуска-расійскія адносіны.
Міхаіл Мураўёў у сучасным беларускім гістарычным міфе адыгрывае ролю аднаго з яго галоўных антыгерояў, а яго імя рэдка ўжываецца без прыстаўкі «вешальнік». Гэтакую дурную рэпутацыю Міхаіл Мікалаевіч здабыў дзякуючы падаўленню паўстання 1863 году, якое ў сучаснай Беларусі лічыцца нацыянальна-вызваленчым і звычайна пазначаецца як «паўстанне Кастуся Каліноўскага».
Традыцыя гэта даўняя і сыходзіць каранямі ў савецкае мінулае, калі ў Беларусі ствараўся культ Каліноўскага як «народнага героя», папярэдніка бальшавікоў, змагара за інтарэсы сялян супраць «паноў» і царскага самадзяржаўя. Міф пра Каліноўскага ў той перыяд насіў хутчэй «сацыялістычны», а не нацыяналістычны характар, а яго русафобскія заклікі і выказванні стараліся не афішаваць.
З распадам СССР, наадварот, на першы план выйшаў нацыянальны складнік дзейнасці Каліноўскага, які з сялянскага ператварыўся ў нацыянальна-беларускага героя.
І гэта нягледзячы на тое, што агітацыйная ўлётка «Мужыцкая праўда», якая выдавалася Каліноўскім, была прасякнутая духам ваяўнічага польскага шавінізму і была надрукаваная польскай лацінкай на беларускай гутарковай мове толькі для таго, каб данесці гэтыя ідэі да сялян.
Зрэшты, у абедзвюх інтэрпрэтацыях гэтага міфа Мураўёву-Віленскаму адводзіцца роля галоўнага антаганіста, намаганнямі якога «народны герой» быў павешаны, а «вызваленчае паўстанне» - задушана.
У першым выпадку Мураўёў паўстае ў вобразе сатрапа царызму, які адстойвае інтарэсы эксплуататарскіх класаў, у другім - прадстаўніка акупацыйнай каланіяльнай адміністрацыі, задушыўшага парыў беларусаў да нацыянальнага вызвалення.
Між тым, любому хоць трохі непрадузятаму назіральніку, здольнаму разабрацца ў перыпетыях беларускай гісторыі, становіцца відавочным, што Мураўёў стаў ахвярай чарговых гістарычных фальсіфікацый і нядобрасумленнага прачытання падзей мінулага ва ўгоду бягучай ідэалагічнай кан'юнктуры (камуністычнай або нацыяналістычнай - усё роўна).
Вядома ж, ні з якім «беларускім паўстаннем» Мураўёў ніколі не змагаўся, а змагаўся ён з польскімі мяцежнікамі, якім быў у тым ліку і Вікенцій Каліноўскі, вядомы сённяшнім беларусам як «Кастусь».
Мураўёў не толькі не быў прыгнятальнікам і тым больш «вешальнікам» беларусаў - наадварот, ён быў адным з нешматлікіх расійскіх адміністратараў, хто зрабіў стаўку менавіта на беларускае сялянства.
Да Мураўёва расійскія ўлады ў асноўным спрабавалі дамагчыся лаяльнасці апалячанай арыстакратыі, якая дамінавала ў беларускіх губернях. Гэтая палітыка аказалася правальнай, павярнуўшыся двума паўстаннямі - 1830 і 1863 гадоў.
Мураўёў, які меў рэпутацыю жорсткага адміністратара, схільнага да сілавых дзеянняў, быў на самой справе адным з першых і найбольш паспяховых правадыроў расійскай «мяккай сілы» на тэрыторыі Беларусі.
Ён прыкладаў намаганні да эмансіпацыі беларускага сялянства і зніжэння яго залежнасці ад польскіх арыстакратаў-землеўладальнікаў.
Адначасова з гэтым стваралася сетка царкоўна-прыходскіх школ і ўмацоўваліся пазіцыі праваслаўнай царквы, якія выступалі ў той перыяд асноўнымі праваднікамі расійскага культурнага і палітычнага ўплыву.
У сувязі з гэтым Мураўёва нярэдка абвінавачваюць у «русіфікацыі» Беларусі. Сапраўды, яго палітыка праводзілася пад дэвізам «аднаўлення рускіх парадкаў у краі».
Гаворка ішла пра тое, што беларусы - такія ж рускія, як і жыхары вялікарускіх губерняў, спадчыннікі культуры і традыцый старажытнай Русі, якія ў сілу гістарычных абставінаў апынуліся пад шматвяковым польска-літоўскім прыгнётам.
Сваю місію Мураўёў разумеў як вызваленне жыхароў Паўночна-Заходняга краю ад гэтага прыгнёту. Ўяўленне пра беларусаў як пра рускіх азначала, што яны разглядаліся як частка дзяржаваўтвараючага этнасу і ўспрымаліся ў Расіі як «свае», а не як «чужынцы» (афіцыйны тэрмін таго часу).
Калі зразумець сапраўдныя светапоглядныя матывы мураўёўскай дзейнасці, становіцца зразумелым, што ніякім каланіяльным адміністратарам і тым больш «прыгнятальнікам» ён не быў.
Мураўёўская палітыка наглядна прадэманстравала магчымасці расійскай «мяккай сілы».
Менавіта стаўка на шырокія народныя масы і распаўсюджванне сярод іх прарасійскіх гістарычных і культурных наратываў спрыяла канчатковаму падрыву польскага ўплыву ў паўночна-заходніх губернях.
Руская школа, рускія святары і чыноўнікі апынуліся ў шматвяковой расійска-польскай спрэчцы больш эфектыўныя за рускі штык. Гістарычны вопыт, які для сучаснай Расіі карысны, як ніколі.