У гэтым годзе споўнілася 180 гадоў Полацкаму сабору, на якім уніяцкае духавенства на чале з мітрапалітам Іосіфам Сямашкам уз'ядналася з Рускай праваслаўнай царквой. Рашэнне, прынятае ў Полацку 180 гадоў таму, вызначыла развіццё беларускіх зямель на дзесяцігоддзі наперад. Значэнне таго, што адбылося, тлумачыцца тым, што на момант ўз'яднання большасць насельніцтва беларуска-літоўскіх губерняў належала да ўніяцкай царквы.
У сучаснай Беларусі аб гэтай падзеі практычна не ўспамінаюць. 25 сакавіка ў цэнтры ўвагі большасці беларускіх СМІ апынуліся нешматлікія акцыі апазіцыі, прысвечаныя сто першай гадавіне абвяшчэння Беларускай народнай рэспублікі (БНР). У той жа час, ніхто не прыгадаў, што менавіта ў гэты дзень 180 гадоў таму імператар Мікалай I ухваліў пастановы Полацкага сабора. Такім чынам, уз'яднанне ўніятаў стала афіцыйным фактам.
БНР засталася эфемерным дэкларатыўным утварэннем, абвешчаым жменькай авантурыстаў падчас рэвалюцыйнага ліхалецця. А справа Іосіфа Сямашкі і яго паплечнікаў жыве і дагэтуль: большасць беларускіх вернікаў - праваслаўныя.
Тым больш дзіўным выглядае гэтае замоўчванне Полацкага сабора і яе дзеянняў.
Больш за тое, пра ўз'яднанне ўніятаў ўзгадваюць звычайна ў негатыўным сэнсе.
Намаганнямі беларускіх нацыяналістаў у грамадстве ўтвараецца негатыўнае ўспрыманне Полацкага сабора як гвалтоўнага акту, які пазбавіў беларусаў іх нацыянальнай веры - уніі - і садзейнічаў русіфікацыі.
Нягледзячы на тое, што, у адрозненне ад Украіны, у Беларусі не атрымалася ажыццявіць царкоўны раскол пад відам стварэння «нацыянальнай» царквы, Беларуская праваслаўная царква рэгулярна церпіць ад інфармацыйных атак з боку нацыяналістаў.
Гэта невыпадкова. Сучаснае беларускае грамадства складана назваць рэлігійным, што нядзіўна пасля 70 гадоў палітыкі «ваяўнічага атэізму».
Тым не менш, культурныя і бытавыя звычкі, якія ўзніклі пад уплывам праваслаўнай традыцыі, тут па-ранейшаму моцныя. А самае галоўнае, з праваслаўем так ці інакш звязаны дыскурс пра «братэрства» з Расіяй: канфесійная і культурная еднасць беларусаў і рускіх з’яўляецца важнай ідэалагічнай падставай інтэграцыі Беларусі і Расіі.
Зразумела, што для праціўнікаў саюза з Расіяй важна разбурыць гэтыя ўяўленні і паказаць беларусаў і рускіх як не проста розныя, але чужыя адзін аднаму народы.
Міф аб уніі як аб «нацыянальнай веры» беларусаў адыгрывае ў гэтай справе важную ролю. Захапленне «адраджэннем уніі» прыйшлося на мяжу 1980-1990-х гадоў, калі практычна ўся беларуская «нацыянальна сьвядомая» інтэлігенцыя, у тым ліку учорашнія члены КПСС, прынялася прапагандаваць «нацыянальную веру». Асаблівага водгуку ў грамадстве гэта не знайшло.
Напэўна, у адраджэнне ўніі ў Беларусі не вераць нават ў Ватыкане, аддаўшы Траецкі манастыр у Вільні ўкраінскай, а не беларускай грэка-каталіцкай супольнасці. У самой Беларусі ўніяцкія прыходы слабыя і малапрыкметныя ў параўнанні не толькі з праваслаўнымі і каталікамі, але нават з пратэстантамі.
Але міф аб уніі як аб «нацыянальнай веры» беларусаў працягвае жыць, займаючы сваё пачэснае месца ў беларускім нацыяналістычным каноне.
Унія заходнерускай праваслаўнай царквы з Рымам на тэрыторыі Вялікага княства Літоўскага і Рэчы Паспалітай была зацверджаная на Брэсцкім саборы ў 1596 годзе. Сама ідэя злучэння дзвюх хрысціянскіх канфесій паўстала практычна адразу ж пасля Вялікага Расколу, які канчаткова падзяліў хрысціянскі свет. Рэалізаваць яе, аднак, аказалася цяжкім з-за непераадольных тэалагічных разыходжанняў, а таксама па палітычных прычынах.
Зрэшты, у Сярэднявеччы палітыка і рэлігія ўяўлялі сабой туга сплецены клубок. У прыватнасці, каталікі бачылі ўнію як безумоўнае падпарадкаванне праваслаўных цэркваў ўладзе Рымскага Папы і прызнанне каталіцкай дагматыкі, што было непрымальна для праваслаўных.
Аднак у познім Сярэднявеччы ўзніклі перадумовы для частковай рэалізацыі ўніяцкіх ідэй, што было выклікана агульным крызісам і паслабленнем праваслаўнага свету, які зазнаў нашэсце полчышчаў заваёўнікаў з Еўразіі.
Першая спроба заключэння ўніі - Ферара-Фларэнтыйскай - была абумоўлена імкненнем Візантыі атрымаць еўрапейскую падтрымку супраць туркаў. Унія, аднак, не прыжылася, выклікала дадатковыя спрэчкі і расколы і не здолела прадухіліць канчатковай пагібелі Візантыі.
Узнікненне Брэсцкай уніі таксама было выклікана доўгатэрміновымі крызіснымі працэсамі, але ўжо на Русі. Старажытная Русь ўяўляла сабой канфедэрацыю княстваў з цэнтрам у Кіеве. Акрамя палітычнай, гэтыя княствы звязвала і рэлігійная еднасць - адзіная Руская мітраполія, падпарадкаваная Канстантынопальскаму патрыярхату.
Мангольскае нашэсце разбурыла няўстойлівую палітычную канструкцыю Русі, а рускія землі, прайшоўшы перыяд хаосу і раздробненасці, былі аб'яднаныя ў межах трох розных дзяржаў - Маскоўскага княства, Літвы і Польшчы. Дзве апошнія з часам аб'ядналіся ў Рэч Паспалітую.
Цэнтр Рускай царквы з часам перайшоў з спустошанага татарамі Кіева ў Маскву, што не магло спадабацца літоўскім князям, якія ў выніку дамагліся ўстановы асобнай мітраполіі на падпарадкаваных ім тэрыторыях. Так адзіная Руская царква была падзелена.
Маскоўская мітраполія з часам ператварылася ў самастойны патрыярхат, а Кіеўская мітраполія на тэрыторыі ВКЛ і Рэчы Паспалітай працягвала падпарадкоўвацца Канстанцінопалю.
Сітуацыя для праваслаўных ВКЛ і Рэчы Паспалітай ўскладнялася тым, што эліты гэтых дзяржаў былі каталіцкімі, і даўні рэлігійны антаганізм адбіваўся і на палітычных працэсах. Дыскрымінацыя праваслаўя прыводзіла да таго, што заходнеруская арыстакратыя, якая імкнулася знайсці месца ў польска-літоўскім кіруючым класе, паступова пераходзіла ў каталіцызм і паланізавалася.
Пачаў вагацца і праваслаўны клір, які таксама жадаў атрымаць правы і прывілеі каталіцкага духавенства. Гэтаму спрыяў канфлікт заходнерускага епіскапату з брацтвамі - аб'яднаннямі праваслаўных мяшчан, якія імкнуліся ўдзельнічаць у кіраванні царквой і кантраляваць карумпаваны клір.
Такім чынам, гэты канфлікт з брацтвамі ў спалучэнні з жаданнем набыць роўныя правы з каталіцкім духавенствам прывёў частку заходнерускай царкоўнай іерархіі да Брэсцкай уніі.
Унія ўтваралася як своеасаблівы кампраміс. Заходнеруская царква прызнавала каталіцкую дагматыку і вяршэнства Рымскага Папы, але захоўвала праваслаўныя абрады.
Аднак, як і ў выпадку з папярэднімі спробамі ўніі, Брэсцкая ўнія прыжывалася цяжка і стала крыніцай шматлікіх канфліктаў.
Паўстаў маштабны раскол. Узніклі дзве царквы, якія называлі сябе «рускімі», лічылі сябе спадкаемцамі духоўнай традыцыі Кіеўскай Русі і прэтэндавалі на адну маёмасць. Багаслоўская палеміка паміж уніятамі і праваслаўнымі, а таксама шматлікія цяжбы з-за храмаў і зямельных надзелаў сталі, здаецца, асноўным зместам грамадска-палітычнага жыцця ўсходніх зямель Рэчы Паспалітай XVII стагоддзя.
Нарэшце пад адміністрацыйным ціскам уладаў, якія ўсталі на бок уніятаў, новая рэлігія паступова перамагала. Зацятыя праваслаўныя сыходзілі ў казакі ці ўцякалі ў Маскву. Падчас падзелаў Рэчы Паспалітай на тэрыторыі Беларусі заставалася адзіная праваслаўная епархія - Магілёўская, якая мела марны лёс.
Але перамога ўніяцтва апынулася піравай. Палітычныя мэты ўніі дасягнутыя не былі. Каталіцкі кіруючы клас Рэчы Паспалітай не прыняў уніятаў як роўных і разглядаў унію толькі як падрыхтоўку да канчатковага пераходу ў каталіцызм.
Таму не было выкананае абяцанне захаваць праваслаўную абраднасць, якая ўсё больш мянялася ў польска-каталіцкім стылі, а ўніяцкія храмы па выглядзе практычна перасталі адрознівацца ад касцёлаў. Усё гэта вяло да росту незадаволенасці ва ўніяцкім асяроддзі.
Гэтя незадаволенасць выклікала рух за чысціню абрадаў, у межах якога некаторыя ўніяты пачыналі прыходзіць да думкі пра разрыў уніі і вяртанне ў праваслаўе.
Пасля падзелу Рэчы Паспалітай склаліся спрыяльныя ўмовы для такога развіцця падзей.
Спачатку расійскія ўлады не ўмешваліся ў рэлігійныя справы далучаных тэрыторый. Больш за тое, імператары Павел і Аляксандр I, якія жадалі спадабацца мясцовай каталіцкай шляхце і духавенству, санкцыянавалі фактычнае падпарадкаванне ўніяцкай царквы касцёлу. Пазіцыя Пецярбурга ў рэлігійным пытанні пачала мяняцца толькі пасля напалеонаўскіх войнаў і паўстання 1830 года, калі нелаяльнасць польскіх элітаў стала відавочная.
Але нават у гэтых умовах асноўная ініцыятыва па ліквідацыі ўніі зыходзіла не з Пецярбурга, а ад самога ўніяцкага духавенства - Іосіфа Сямашкі і яго паплечнікаў. Менавіта яны склалі план уз’яднання і ўзвалілі на сябе цяжар арганізацыйнай работы, пераадольваючы супраціў і інтрыгі як польскай шляхты, так і значнай часткі расійскага чынавенства, якое сімпатызавала палякам.
У адрозненне ад насаджэння, ліквідацыя ўніі прайшла практычна бесканфліктна, а праз чвэрць стагоддзя пасля Полацкага сабора Іосіф Сямашка меў магчымасць пераканацца ў паспяховасці сваёй справы.
Паўстанне 1863 года, якое распаўсюдзілася па Польшчы і Літве, практычна не закранула тэрыторыю Беларусі і абмежавалася тут лакальнымі сутычкамі. Народ не толькі не падтрымаў польскіх паўстанцаў, але і застаўся глухі да ўніяцкай прапаганды, якую вёў Кастусь Каліноўскі, кананізаваны сучаснымі нацыяналістамі ў якасці беларускага героя.
Улічваючы, што на той момант яшчэ жыло шмат людзей, якія памяталі часы ўніі, гэта яскрава сведчыць пра тое, што па-сапраўднаму народнай гэтая рэлігія так і не стала.
Постаць Іосіфа Сямашкі яскрава сведчыць аб тым, як цесна пераплецены гістарычныя лёсы Беларусі і Расіі, якія звязаныя глыбокай культурна-гістарычнай еднасцю, нягледзячы на стагоддзі палітычнага падзелу.
Аднак гістарычнай памяці пра Іосіфа Сямашку і Полацкі сабор не пашанцавала. Пасля Кастрычніцкай рэвалюцыі ўсё, што звязанае з царквой, было абвешчана рэакцыйным і класава чужым. Але сёння памяць аб падобных гістарычных постацях патрэбная як ніколі.