Польшча рыхтуецца да ўрачыстасцяў з нагоды 450-годдзя Першай Рэчы Паспалітай. «Прымазацца» да круглай даты збіраецца і частка беларускіх нацыяналістаў. Між тым міф пра Рэч Паспалітую як пра беларуска-польскую дзяржаву заснаваны на відавочнай падмене паняццяў, дзе пад вокладкай федэрацыі народаў хаваецца усеўладдзе шляхты і магнатаў.
Само прасоўванне міфа аб імперыі двух народаў нярэдка абгрунтоўваецца неабходнасцю ўмацавання беларускага суверэнітэту. Аднак, як паказвае досвед Украіны, навязванне грамадству чужой гістарычнай міфалогіі толькі дэстабілізуе дзяржаву і падрывае яе жыццяздольнасць.
Рэч Паспалітая сапраўды была своеасаблівай федэрацыяй Кароны Польскай і Вялікага княства Літоўскага. Простае атаясненне ВКЛ і яе «народа» з сучаснымі Беларуссю і беларусамі дазваляе ўявіць іх у якасці паўнапраўных «спадкаемцаў» Рэчы Паспалітай.
Аднак сярэднявечнае Вялікае княства Літоўскае, Рускае, Жамойцкае не было нацыянальнай дзяржавай у сучасным сэнсе слова, а ўяўляла сабой феадальны кангламерат этнічна і культурна разнастайных тэрыторый, аб'яднаных уладай літоўскага князя.
Пры гэтым ўсходнеславянскае насельніцтва ВКЛ захоўвала «рускую» ідэнтыфікацыю, звязаную з палітычнай, культурна-моўнай і рэлігійнай традыцыяй старажытнай Русі, і выразна адрознівала сябе ад «літвінаў».
Пасля таго, як літоўская шляхта прыняла каталіцызм, паміж «рускімі» і «літвінамі» пралегла не толькі этнамоўная, але і канфесійная мяжа, і пачалася паступовая дыскрымінацыя праваслаўнага "рускага" насельніцтва, гэта значыць непасрэдных продкаў большасці сучасных беларусаў.
Гэта, відавочна, ставіць пад сумнеў "беларускі" характар дзяржаўнасці ВКЛ.
У адрозненне ад Маскоўскай дзяржавы, дзе набіралі моц абсалютысцкія тэндэнцыі, Літва і Польшча развіваліся ў бок ўсеўладдзя арыстакратыі - шляхты і магнатаў. Гэта абумовіла тое, што пры іх аб'яднанні ў адзіную дзяржаву формай улады там стала арыстакратычная рэспубліка (Рэч Паспалітая - польская калька лацінскага Res publica) cа слабым абіраным каралём.
Адпаведна, у якасці «народаў» Літвы і Польшчы, якія заключылі Федэральную дамову, выступала не ўсё насельніцтва гэтых дзяржаў (якое, паўторымся, у Літве было этнічна і канфесійна пярэстым), а іх арыстакратыі.
Люблінская унія 1569 года, у выніку якой 450 гадоў таму ўтварылася Рэч Паспалітая, стала фінальным актам працяглага працэсу інтэграцыі Польшчы і Літвы. Дынастычны саюз Літвы і Польшчы паўстаў у 1385 годзе, перш за ўсё для абароны супраць крыжакоў, якія ўгрунтаваліся ў Прыбалтыцы.
Пры гэтым паміж Польскай Каронай і Літвой разгарнулася сапраўдная «гульня тронаў», калі кіруючы клас Польшчы настойваў на далейшым паглыбленні палітычнага саюза, у той час як літоўская арыстакратыя гэтаму ўсяляк пярэчыла.
Тым не менш працэс збліжэння дзвюх арыстакратый ішоў даволі актыўна. Пераход літоўскай арыстакратыі ў каталіцызм адкрыў шырокую дарогу для распаўсюджвання польскіх уплываў. Нядоўгі ўсплёск Рэфармацыі і распаўсюджванне гуманістычных ідэй у Літве таксама адбываліся пры культурным пасярэдніцтве Польшчы.
Пад польскі культурна-моўны і рэлігійны ўплыў трапіла і заходнеруская арыстакратыя, якая імкнулася заняць сваё месца ў польска-літоўскім кіруючым класе. Таму да ўтварэння Рэчы Паспалітай агульная культурна-моўная і ментальная прастора польскай і літоўскай арыстакратыі ўжо была ў асноўным сфарміраваная, а пасля аб'яднання ў адну дзяржаву гэты працэс шматкроць паскорыўся.
Польская мова, каталіцызм, агульныя культурныя звычаі і бытавыя норавы аб'ядналі польскую і літоўскую арыстакратыю, у выніку да XVIII стагоддзя большасць нашчадкаў літоўскіх і заходнерускіх арыстакратаў зрабіліся палымянымі польскімі патрыётамі, для якіх Літва ці Русь сталі толькі малой радзімай ў межах вялікай польскай Айчыны.
Гэтая паланізаваная арыстакратычная культура на тэрыторыі Беларусі і Літвы працягвала квітнець і пасля падзелаў Рэчы Паспалітай, у межах Расійскай імперыі, і загінула ўжо ў ваенных і рэвалюцыйных катаклізмах ХХ стагоддзя.
Нядзіўна, што матэрыяльная культура апалячанай арыстакратыі пакінула глыбокі след у культурным ландшафце Беларусі і практычна цалкам сцёрла культурную спадчыну папярэдніх эпох. Барочныя і неагатычныя касцёлы, разваліны сядзіб і палацаў, многія з якіх аднаўляюцца пры падтрымцы дзяржавы, сёння ўспрымаюцца як галоўныя помнікі беларускай даўніны. Нядзіўна, што ўзнікае спакуса абвясціць усю гэтую спадчыну беларускай.
Нясвіжскі замак / Фота: wikimedia.org
Асноўная канцэнтрацыя аб'ектаў, якія звязаныя са спадчынай польска-літоўскай шляхты, прыпадае на Віленскі край - гістарычны рэгіён вакол Вільні, які быў ядром Вялікага княства Літоўскага. Сёння гэты рэгіён падзелены беларуска-літоўскай мяжой, і менавіта на ім сканцэнтраваная ўвага беларускага нацыянал-рамантызму.
Па сутнасці, гісторыя Беларусі падмяняецца міфалагізаванай гісторыяй Віленскага краю і яго арыстакратыі.
У вачах многіх беларускіх "патрыётаў" літоўская шляхта становіцца сімвалам «еўрапейскай цывілізацыі», якая калісьці квітнела ў Беларусі і была загубленая «тыранічнай азіяцкай Масквой».
Між тым менавіта росквіт шляхецкай вольніцы ў выніку прывёў Рэч Паспалітую да краху, а адваротным бокам ўсеўладдзя шляхты быў катастрафічны прыгнёт сялянства.
Нават у часы Расійскай імперыі, дзе таксама панавала прыгоннае права, многія назіральнікі адзначалі асабліва цяжкае становішча сялян у беларуска-літоўскіх губернях.
Фота: inbelhist
Паланізацыя і зварот у каталіцызм літоўскай арыстакратыі сталі крыніцай шматлікіх міжэтнічных і міжканфесійных канфліктаў. Уласна, ужо пасля Крэўскай уніі, па ўмовах якой Літва была хрышчоная паводле каталіцкага абраду, праваслаўныя «рускія» падданыя ВКЛ апынуліся на падазрэнні.
Сітуацыя ўскладнялася тым, што кіраванне царквой на тэрыторыі Літвы ажыццяўлялася з Масквы, куды перанеслі сваю рэзідэнцыю рускія мітрапаліты з спустошанага татарамі Кіева. Дзякуючы інтрыгам літоўскіх князёў на падуладных ім тэрыторыях была заснаваная асобная ад Масквы мітраполія, што, аднак, не пазбавіла праваслаўных русінаў ад паступовай дыскрымінацыі і падазрэнняў у нелаяльнасці.
Таму наступным крокам стала Брэсцкая унія, якая падпарадкавала заходнерускую царкву Рыму і, паводле задумы, павінна была зняць рэлігійны антаганізм у Рэчы Паспалітай.
Вынік, аднак, быў процілеглым. Унія прымалася з цяжкасцю і выклікала масавы супраціў. На Украіне насаджэнне уніі стала адным з фактараў казацкага руху, які нанес першы цяжкі ўдар па польска-літоўскай дзяржаве.
У Беларусі уніі таксама аказваўся жорсткі супраціў. У Віцебску быў забіты ўніяцкі мітрапаліт Язафат Кунцэвіч.
Падчас руска-польскай вайны сярэдзіны XVII стагоддзя праваслаўнае насельніцтва Літвы адкрыта сімпатызавала рускім войскам, а многія праваслаўныя перасяляліся ў Маскоўскае царства - у той перыяд у Маскве сфармавалася шырокае зямляцтва выхадцаў з Літвы і Украіны, якое прымала актыўны ўдзел у палітычным і культурным жыцці Расіі.
Усе гэтыя, а таксама многія іншыя факты малююць супярэчлівы і неадназначны характар гістарычнай спадчыны Рэчы Паспалітай у Беларусі.
Напрыканцы хочацца адзначыць, які дзіўна малы след шматвяковае панаванне Рэчы Паспалітай пакінула ў памяці сучасных беларусаў. Здзіўляцца гэтаму не варта - бо, за выключэннем вузкай арыстакратычнай праслойкі, якая канчаткова знікла ў ХХ стагоддзі, палітычная і культурная традыцыі гэтай дзяржавы так і не здолелі пусціць глыбокіх каранёў у народзе.