Засталося менш да рэферэндуму па новай Канстытуцыі Рэспублікі Беларусь. Ці сыйдзе Аляксандр Лукашэнка? Як будуць кіраваць краінай па-новаму? Гэтыя пытанні застаюцца адкрытымі, аднак ужо зараз шмат што зразумела з праекта новага Асноўнага закона.
Новая Канстытуцыя можа быць прынята ў Беларусі зусім хутка. Мяркуецца, што рэферэндум адбудзецца напрыканцы лютага 2022 года. Днямі афіцыйна апублікаваны фінальны праект асноўнага закону, які ўласна і вынясуць на галасаванне. Гэты тэкст у сукупнасці з некаторымі заявамі і кадравымі рашэннямі даволі дакладна малюе контуры будучай беларускай улады.
Першапачаткова ў праекце былі нормы аб Упаўнаважаным па правах чалавека. Іх выдалілі. Увядзенне гэтага інстытута лабіраваў вядомы юрыст Рыгор Васілевіч. Гэта былы старшыня Канстытуцыйнага суда і былы генпракурор. З другой пасады, як і ў цэлым з улады, яго выдалілі ў верасні 2011 года. Мяркуецца, што адстаўка звязаная з нязгодлівасцю пракуратуры, якая тады адважылася крытыкаваць дзеянні міліцыі пры падаўленні так званых «пляскаючых пратэстаў».
Цяпер Васілевіча дапусцілі да распрацоўкі Канстытуцыі, бо ён з'яўляецца аўтарытэтным юрыстам менавіта ў гэтай галіне права. Мае ступень доктара навук. Але яму адмовілі ў вяртанні на высокія пасады. Відавочна, што былы генпракурор сам жа і хацеў стаць вярхоўным амбудсмэнам Беларусі. Васілевіч - нібыта верны Лукашэнка чалавек, але ўсё ж схільны мець сваё меркаванне і рабіць самастойныя заявы.
Новая канфігурацыя ўлады відавочна гэтага не прадугледжвае.
Менавіта таму ў 2020 годзе Лукашэнка выдаліў з пасады прэм'ер-міністра адносна харызматычнага і самастойнага Сяргея Румаса і паставіў нашмат больш адданага і безамбіцыйнага Рамана Галоўчанку. На чале верхняй палаты парламента - Савета Рэспублікі - яшчэ ў 2019 года стала Наталля Качанава, змяніўшы Міхаіла Мясніковіча. Апошні - палітычны цяжкавагавік, які працаваў на высокіх пасадах ва ўрадзе яшчэ ў Беларускай ССР. Яго таксама можна лічыць адданым прэзыдэнту. Але Мясніковіч, як і Румас, схільны да самастойных рашэнняў і заяваў, а таксама валодае пэўнай харызмай.
Качанава ж па сутнасці з'яўляецца чыстым выканаўцам рашэнняў кіраўніцтва. Рэдка ініцыюе нешта сама. Уся кар'ера ва ўладзе ў яе пабудавана менавіта на дэманстрацыях адданасці.
Ніжэй мы разгледзім некаторыя нормы праекту новай Канстытуцыі, і стане зразумела, чаму Лукашэнка ў апошнія гады атачыў сябе такімі людзьмі.
Па-першае, будзе поўнасцю ўзаконены Усебеларускі народны сход (УНС), статус якога раней быў размыты. Ды і ў Канстытуцыі аб ім прама не гаварылася. Зараз новаму органу прысвечаны цэлы раздзел. Згадаем толькі некаторыя важныя моманты.
З'явіўся ліміт дэлегатаў. Раней іх магло быць і дзве тысячы, і больш. Цяпер - не больш за 1200. Але, як і раней, у такой масе немагчыма выслухаць меркаванне кожнага. Таму фактычна ўсё будзе вырашаць прэзідыум. А маса адкрытым галасаваннем проста фармальна зацвердзіць.
Дэлегаты - гэта амаль на 100% уладная вертыкаль, у тым ліку дэпутаты і розныя чыноўнікі. У асноўным законе гаворыцца, што гэта і "прадстаўнікі грамадзянскай супольнасці".
Аднак у краіне ўжо адпрацаваны механізм адпраўкі на ВНС чальцоў праўладных НКА.
Часта гэтыя ж людзі адначасова з'яўляюцца чыноўнікамі ці кіраўнікамі з дзяржсектара эканомікі. Таму праблем з правядзеннем таго ці іншага рашэння ў УНС не будзе.
Пры гэтым як дзейны прэзідэнт, так і былы аўтаматычна становіцца дэлегатам УНС. Зразумела, такога ўзроўню дэлегат па вызначэнні не можа не быць у прэзідыуме. Значыць, Лукашэнка там дакладна будзе і зойме пазіцыю старшыні, у крайнім выпадку намесніка, але фактычна кіраваць будзе ён.
УНС атрымае вельмі шмат паўнамоцтваў і зможа нават перамяшчаць прэзідэнта.
Такім чынам Лукашэнка атрымае магчымасць кантраляваць пераемніка. А для вырашэння аператыўных пытанняў у беларускага лідара будуць яшчэ пасады.
І тут мы пераходзім да "па-другое".
Па новай Канстытуцыі экс-прэзідэнт становіцца пажыццёвым членам Савета Рэспублікі. Гэта беларускі аналаг расійскага Савета Федэрацыі. Дадзены статус - дадатковая гарантыя бяспекі Лукашэнкі. Сенатара нельга прыцягнуць да крымінальнай адказнасці.
Па-трэцяе, Лукашэнка, зноў жа па азначэнні, не будзе радавым сенатарам, а стане старшынёй. У новай канфігурацыі ўлады менавіта гэтая пасада другая пасля прэзідэнта, а не прэм'ерская. Кіраўніка Саўміна паніжаюць у статусе і робяць больш тэхнічнай фігурай.
Напрыклад, кіраўнік Савета Рэспублікі ў экстраным выпадку атрымлівае паўнамоцтвы прэзідэнта. У тым ліку, у выпадку гібелі апошняга кіраўнік верхняй палаты кіруе Саветам бяспекі.
Зрэшты, і без такога сумнага павароту ніхто не перашкодзіць Лукашэнке ў будучыні атрымаць кантроль і над УНС, і над Саветам бяспекі, і над Саветам Рэспублікі.
Невялікая рэмарка. Парламент новая Канстытуцыя ўзмоцніць праз адмену дзвюх сесій з двума вялікімі перапынкамі. Будзе адна доўгая сесія з перадышкай на лета. Да таго ж змяняецца механізм зацвярджэння законаў на карысць, хутчэй, парламента, чым прэзідэнта.
Па-чацвёртае, у Лукашэнкі будзе асаблівая страхоўка. Новая Канстытуцыя абвяшчае: "Прэзідэнт, які спыніў выкананне сваіх паўнамоцтваў, не можа быць прыцягнуты да адказнасці за дзеянні, учыненыя ў сувязі з ажыццяўленнем ім прэзідэнцкіх паўнамоцтваў".
Па-пятае, на ключавую для выбараў пасаду кіраўніка ЦВК замест палітычнай доўгажыхаркі Лідзіі Ярмошынай зусім нядаўна прызначаны яшчэ больш адданы Ігар Карпенка. Гэта дасведчаны апаратчык. Працаваў як у выбарчых камісіях, так і на пасадзе міністра адукацыі, а для правільнай арганізацыі выбараў такі досвед якраз і патрэбен. Плюс да гэтага, у адрозненні ад Ярмошынай, Карпенка амаль не выказвае публічна ніякіх амбіцый ці асаблівага погляду на тое, што адбываецца. Усе заявы сухія і вывераныя.
Па-шостае, хто б ні быў прэзідэнтам пасля Лукашэнкі, яго, як ужо гаварылася, можна будзе кантраляваць праз УНС, а таксама маючы ўладу над Саветам бяспекі.
Больш за тое, абірацца можна будзе толькі на два тэрміны. Узмацняюцца жорсткасць і электаральныя фільтры. Трэба няспынна пражыць у Беларусі да даты выбараў не 10, а 20 гадоў. Узроставы цэнз узнімаецца з 35 гадоў да 40.
І гэта яшчэ не ўсё. Да кандыдата дададзена вось такое патрабаванне: «…Не маючы і не меў раней грамадзянства замежнай дзяржавы альбо віда на жыхарства ці іншага дакумента замежнай дзяржавы, які дае права на льготы і іншыя перавагі».
Гэта значыць, што нават той, хто меў не від на жыхарства ў Польшчы, а карту паляка, прэзідэнтам стаць не зможа.
Варта згадаць і яшчэ адзін нюанс.
Вышэйшым органам улады будзе прасцей увесці надзвычайнае становішча пры спробах "майданаў"
Як бачым, у новым праекце прадумана шмат. Тым больш, што ў гэтым тэксце мы ўказалі толькі асноўныя моманты. Улічваючы тыя магчымасці, якія дае Канстытуцыя ў такім выглядзе, Лукашэнка так ці інакш мае шанцы пратрымацца на высокіх пасадах да 2025 ці нават 2030 года.