Стагоддзе Беларускай Народнай Рэспублікі, якое сёлета святкавалі беларускія нацыяналісты, актывізавала адвечную спрэчку нацыянал-радыкалаў Беларусі і Літвы аб тым, якая краіна з'яўляецца правапераемнікам Вялікага княства Літоўскага (ВКЛ) і чыёй сталіцай павінна быць сталіца ВКЛ Вільня. Аналітычны партал RuBaltic.Ru разабраўся, чый Вільнюс і ці маюць беларускія нацыяналісты падставы прэтэндаваць на сталіцу Літвы.
Прывід тэрытарыяльных канфліктаў блукае па ўсходзе Еўропы. Фантомныя болі нерэалізаваных «вялікіх» праектаў па-ранейшаму сядзяць у падсвядомасці многіх ўсходнееўрапейскіх народаў, якія лічаць, што нейкая частка іх «спрадвечнай» тэрыторыі па нешчаслівым збегу абставінаў апынулася пад «чужым» суверэнітэтам.
У асноўным такія міфы застаюцца распаўсюджанымі сярод вузкай праслойкі нацыянальна заклапочанай інтэлігенцыі і актывістаў маргінальных нацыяналістычных груповак. Аднак негатыўны фон, які ствараецца гэтымі міфамі, часам ўскладняе адносіны паміж суседнімі дзяржавамі, якія дзеляць спрэчныя тэрыторыі.
Рэспубліка Беларусь не мае якіх-небудзь тэрытарыяльных прэтэнзій да сваіх суседзяў.
Аднак беларускі нацыянальны міф у яго апазіцыйных дзейнаму ўраду нацыяналістычных інтэрпрэтацыях не чужы тэрытарыяльных дамаганняў як на Захадзе, так і на Усходзе.
У гэтым годзе нацыяналістычнымі коламі шырока адзначаўся 100-гадовы юбілей абвяшчэння Беларускай Народнай Рэспублікі (БНР). Гэтае ўтварэнне так і засталося дэкларацыяй аб намерах вузкай групы інтэлігенцыі, аднак дамаганні яго былі вялікія.
Да 100-годдзя БНР была выпушчаная «юбілейная» серыя піва, на этыкетках якога былі намаляваныя контуры БНР, якой яна бачылася бацькамі-заснавальнікамі.
Беларуская дзяржава планавалася быць вельмі шырокай: ад Беластока і Вільні на захадзе да сучасных Цвярской, Смаленскай і Калужскай абласцей на ўсходзе краіны.
У аснову межаў БНР была пакладзена карта беларускіх гаворак, складзеная этнографам Яўхімам Карскім у пачатку ХХ стагоддзя. Сам Карскі, хутчэй за ўсё, быў нямала здзіўлены падобным выкарыстаннем сваёй карты. Заснавальнік беларускай этнаграфіі прытрымліваўся вельмі кансерватыўных поглядаў і разглядаў беларусаў як этнаграфічную групу «трыадзінага рускага народа». Таму ён, складаючы сваю карту, не пераследваў ніякіх палітычных мэтаў.
Контуры БНР, акрэсленыя у этнаграфічнай карце Карскага, часта выкарыстоўваюцца беларускімі нацыяналістамі для ілюстрацыі таго, як «пакрыўдзілі» беларусаў пры нацыянальна-палітычным размежаванні ў ХХ стагоддзі.
Аднак галоўным тэрытарыяльным міфам у Беларусі, вядома ж, з'яўляецца міф пра «беларускую Вільню».
Уяўленні аб тым, што сталіца сучаснай Літвы - спрадвечна беларускі горад і «сапраўдная» сталіца Беларусі, заснаваныя на «літвінскім» міфе, у адпаведнасці з якім старажытнае Вялікае княства Літоўскае (ВКЛ) было Беларускай дзяржавай. Дзяльба гiстарычнай спадчыны старажытнай Літвы застаецца фонам беларуска-літоўскіх міждзяржаўных адносін і надае ім дадатковую нервовасць.
«Літвінскі» міф у Беларусі ўзнік яшчэ ў пачатку ХХ стагоддзя. Актыўна выкарыстоўваць яго пачалі ўжо пасля набыцця незалежнасці. Герб «Пагоня», які быў у Беларусі дзяржаўным у 1991-1995 гадах, яскрава вызначаў пераемнасць Беларускай дзяржавы да старажытнай Літвы.
Пасля 1995 года ідэалагічныя вектары ў Беларусі змяніліся, асноўным акцэнтам стала дзяржаўная пераемнасць да Беларускай ССР, аднак у апазіцыйным і нацыяналістычным асяроддзі «літвінскі» міф па-ранейшаму квітнее і знаходзіць новых прыхільнікаў сярод палітычна актыўнай моладзі.
Чыёй дзяржавай была сярэднявечная Літва? Мяркуем, што правільны адказ будзе такі: нічыёй. Як і любое сярэднявечнае ўтварэнне, Вялікае княства Літоўскае не было нацыянальнай дзяржавай у сучасным разуменні і ўяўляла сабой кангламерат разнастайных тэрыторый, аб'яднаных пад сюзэрэнітэтам літоўскага князя.
Уласна, аб гэтым яскрава сведчыць і поўнае найменне дзяржавы - Вялікае княства Літоўскае, Рускае, Жамойцкае. Лаяльнасць да вярхоўнай улады і этнічная ідэнтыфікацыя ў гэтай дзяржаве не супадалі, што для сярэднявечча было звычайнай справай.
І ўсё ж такі, які этнічны элемент быў у гэтай дзяржаве пераважным, хто былі гэтыя «старажытныя літвіны» і ці былі яны ўвогуле? Тэрміны «Літва» і «літвіны» ў Сярэднявеччы былі вельмі мнагазначнымі, што стварае блытаніну і адкрывае прастору для спекуляцый.
У шырокім сэнсе «літоўцамі», або «літвінамі», маглі называць усё насельніцтва княства, незалежна ад этнічнай і моўнай прыналежнасці.
У такім значэнні гэты тэрмін у большай ступені насіў характар экзаэтноніма, гэта значыць «літвінамі» жыхароў Вялікага княства Літоўскага называлі замежнікі. Напрыклад, «літоўцамі», «літоўскімі людзьмі» называлі ўсіх выхадцаў з ВКЛ у Маскве. Аднак ўнутры самога ВКЛ існавала выразнае арозненне паміж уласна літоўцамі, г.зн. балцкім этнасам, і "рускімі", як называлі сябе ўсходнеславянскія падданыя літоўскага князя, у тым ліку продкі сучасных беларусаў.
Францыск Скарына, вядомы як беларускі першадрукар, выдаў у Празе «Біблію рускую». На «рускай» мове быў надрукаваны і Літоўскі статут, у якім беларускія і літоўскія патрыёты бачаць амаль што не першую еўрапейскую канстытуцыю.
Зразумела, што "руская" мова ў Літве прыкметна адрознівалася ад рускай мовы ў Маскве, у тым ліку за кошт вялікага пласта лацінскіх, польскіх і нямецкіх запазычанняў, а таксама мясцовых дыялектызмаў. Але відавочна адно.
"Рускае" насельніцтва ВКЛ працягвала суадносіць сябе з палітычнай і культурнай традыцыяй старажытнай Русі - агульнай для ўсіх усходніх славян.
Якой жа склад насельніцтва быў у старажытнай Вільне? Гэта быў касмапалітычны горад са змяшаным насельніцтвам, склад якога мяняўся з бегам часу.
Расійскі перапіс 1897 г. зафіксаваў, што асноўным насельніцтвам горада былі палякі, габрэі і рускія - у асноўным чыноўнікі з унутраных абласцей Расіі. Беларусаў і літоўцаў было вельмі мала.
Вакол Вільні ў той час пражывала пераважна каталіцкае насельніцтва, якое размаўляла на беларускіх дыялектах (што зафіксавала карта Карскага), аднак ці можна гэтых людзей лічыць беларусамі ў сучасным сэнсе слова? Па сваім паходжанні насельніцтва Віленшчыны (у тым ліку тэрыторыі, якія зараз уваходзяць у склад Беларусі) - несумненна балцкае, якое з бегам часу перайшло на мову сваіх больш шматлікіх славянскіх суседзяў.
Прыналежнасць да касцёла фарміравала ў гэтых людзей польскую свядомасць. У ваколіцах Вільні і сёння шмат палякаў, у некаторых раёнах яны складаюць большасць. У асноўным гэта прамыя нашчадкі тых самых «беларусаў», якіх паказаў на сваёй карце Карскі. Так сталася, што беларуская свядомасць у іх так і не склалася. Калі б гэтыя тэрыторыі апынуліся ў складзе БССР і сучаснай Беларусі, карціна магла быць іншай. Але склалася так, як склалася.
Кажучы пра стаўленне сучасных Беларусі і Літвы да старажытнага ВКЛ, варта прызнаць, што ні адна з гэтых дзяржаў не з'яўляецца яго прамым нашчадкам і спадкаемцам.ВКЛ існавала ў зусім іншай рэальнасці і сістэме каштоўнасцяў. Безумоўна, гэтая дзяржава пакінула свой адбітак на ўсіх землях, якія ўваходзілі калісьці ў яе склад. Аднак спробы сучасных дзяржаў манапалізаваць яе гістарычную памяць вядуць толькі да ўзаемных прэтэнзій, канфліктаў і фобій.