Адным з найбольш інтрыгуючых пытанняў прэзідэнцкай кампаніі ў Беларусі сталі рэйтынгі кандыдатаў у прэзідэнты. Перадвыбарная сацыялогія з'яўляецца неад'емнай часткай выбарчых кампаній у дэмакратычных грамадствах. Але ў Беларусі сітуацыя ў гэтай галіне асаблівая.
Незалежнай сацыялогіі ў сучаснай Беларусі па сутнасці няма. Найбольш вядомымі недзяржаўнымі цэнтрамі, якія займаліся сацыялагічнымі даследаваннямі, былі Незалежны інстытут сацыяльна-эканамічных і палітычных даследаванняў (НІСЭПД) і Беларуская аналітычная лабараторыя А. Вардамацкага.
І той, і іншая грунтуюцца за межамі Беларусі (НІСЭПД - у Вільні, лабараторыя Вардамацкага - у Варшаве) і праводзіць замеры перадвыбарных настрояў у беларускім грамадстве не могуць.
Сярод афіцыйных структур фактычнай манаполіяй у гэтай галіне валодае Інстытут сацыялогіі НАН РБ. Права праводзіць замеры грамадскай думкі ў перадвыбарчы перыяд таксама атрымаў аналітычны цэнтр Ecoom, аднак і гэтыя арганізацыі не спяшаюцца радаваць грамадскасць рэгулярнымі лічбамі. Натуральна, усё гэта спрыяе распаўсюджванню разнастайных чутак і здагадак аб узроўні папулярнасці кандыдатаў.
Чаму маўчаць сацыялагічныя службы
Публічная сацыялогія, асабліва ў перадвыбарчы перыяд, - інструмент двусечны. Па вялікім рахунку, гэта спосаб не столькі адлюстравання, колькі фарміравання палітычнай рэальнасці. Лічбы, агучаныя сацыёлагамі і падмацаваныя аўтарытэтам навукі, самі па сабе здольныя паўплываць на грамадскія настроі і змяніць іх у той ці іншы бок.
Таму перадвыбарчы сезон становіцца часам сапраўдных войнаў сацыёлагаў, калі розныя службы публікуюць дадзеныя, часам разбежныя вельмі істотна.
Натуральна, тут заўсёды ўзнікае праблема ангажаванасці сацыёлагаў - як гаворыцца, хто плаціць, той і замаўляе музыку. Вядома, гаворка ідзе не пра татальныя фальсіфікацыі дадзеных, але пра іх карэкцыі ў бок, выгадны заказчыку.
Улічваючы, што многія выбаршчыкі ў сілу прыроднага чалавечага канфармізму схільныя прымыкаць да большасці, падобныя лічбы, укінутыя ў публічную прастору, цалкам здольныя паўплываць на электаральнае паводзіны.
Улічваючы, што беларускія выбары 2020 гада праходзяць у спецыфічнай абстаноўцы назапашанай грамадскай незадаволенасці і чаканняў пераменаў з боку палітычна актыўнай часткі грамадства, можна не сумнявацца, што альтэрнатыўныя кандыдаты маглі б атрымаць магутную падтрымку з боку «незалежнай» сацыялогіі, якая малявала б ім пераканаўчыя лічбы падтрымкі, тым самым «дапамагаючы» выбаршчыкам вызначыцца з выбарам у патрэбным кірунку. Таму абмежаванні ў дачыненні да "незалежных" сацыёлагаў выглядаюць цалкам лагічнымі з пункту гледжання беларускай сістэмы ўлады.
Відавочна, па гэтай жа прычыне былі абмежаваныя і апытанні на папулярных інфармацыйных парталах.
Гэтыя апытанні, не будучы рэпрэзентатыўнымі, з'яўляюцца яшчэ больш схільнымі да маніпуляцый, чым «акадэмічная» сацыялогія, а па ўздзеянні на свядомасць аўдыторыі, мабыць, нават больш эфектыўныя.
Бо парталы наконт tut.by ці onliner у Беларусі чытаюць практычна ўсё. Нагадаем, што да моманту забароны на падобныя апытанні яны паказвалі ўпэўненае дамінаванне альтэрнатыўных кандыдатаў над Аляксандрам Лукашэнкам, прычым па гэтых дадзеных Віктар Бабарыка меў шанцы атрымаць перамогу ўжо ў першым туры.
На гэтым фоне афіцыйная сацыялогія малюе зусім іншую карціну. Робіць яна гэта вельмі дазавана і нерэгулярна, ніякага штотыднёвага публічнага маніторынгу не праводзіцца.
Магчыма, беларускія ўлады палічылі, што ў адсутнасць альтэрнатыўных дадзеных афіцыйная сацыялогія будзе выклікаць залішняе раздражненне ў разагрэтай апазіцыйнай часткі грамадства, і вырашылі вывесці сацыялагічны фактар паза дужкі гэтай выбарчай кампаніі.
Тым не менш некаторыя дадзеныя ўсё ж прасочваюцца. Лічбы агучваў у тым ліку сам Лукашэнка са спасылкай на Аператыўна-аналітычны цэнтр пры прэзідэнце Рэспублікі Беларусь. Па гэтых дадзеных, рэйтынг дзейнага кіраўніка дзяржавы склаў 76%, гэта значыць, Лукашэнку чакае чарговая электаральная перамога з разгромным лікам.
Цэнтр Ecoom апублікаваў некалькі больш сціплыя лічбы - 69%, аднак і гэта выглядае больш чым самавіта.
Тры працэнты?
Калі афіцыйная сацыялогія прадказвае пераканаўчую перамогу Аляксандра Лукашэнкі са звыклым для яго вынікам, то рыторыка апанентаў дзеючай улады будуецца на сцвярджэнні аб тым, што рэйтынг кіраўніка дзяржавы перажывае катастрафічны абвал.
Адпраўным пунктам для гэтага сталі анлайн-апытанні парталаў tut.by і onliner, якія прадэманстравалі рэйтынг Лукашэнкі на ўзроўні 5-7%. Пасля гэтыя лічбы былі «акругленыя» да 3%, ператварыўшыся ў мем, які актыўна прасоўваюць апазіцыйныя сілы.
Відавочна, што ніякай рэальнай сацыялогіі за гэтай лічбай няма, і яна мае выключна паліттэхналягічнай сэнс і праграмуе пратэстнае галасаванне, падахвочваючы выбаршчыка далучыцца да ўяўнай большасці ў 97%.
Шумныя пратэстныя акцыі, якія шырока асвятляюцца ў недзяржаўных СМІ і сацсетках, таксама былі закліканы стварыць карцінку, у адпаведнасці з якой незадаволеныя пратэстоўцы складаюць пераканаўчую большасць.
На самой справе бітва ідзе за пасіўную электаральную большасць, якая складае асноўную базу падтрымкі Лукашэнкі. Праграма дзеючага прэзідэнта традыцыйна будуецца на апеляцыі да стабільнасці і прадказальнасці, адноснай сацыяльнай справядлівасці, наяўнасці хай невялікага, але гарантаванага заробку.
Пры гэтым кіраўнік беларускай дзяржавы заўсёды выкарыстоўваў кантраст з суседзямі («алігархічнай Расіяй» або «майданнай Украінай»), імкнучыся прадставіць ўвасабляемы ім курс у максімальна выгодным святле. Яшчэ адзін пункт адліку, ад якога адштурхоўваецца Лукашэнка ў сваіх перадвыбарчых выступах, - гэта 1990-я гады, якія малююцца ў максімальна апакаліптычным свеце.
Доўгія гады масавы беларускі выбаршчык у цэлым падтрымліваў гэты курс, не бачачы прывабнай альтэрнатывы.
Памяць аб «ліхіх 90-х» і нестабільнасць у суседзяў (рэальная ці ўяўная) былі добрымі стымуламі, каб шанаваць наяўную сініцу ў руках і не гнацца за сумніўнымі жураўлямі ў небе.
Сёння настроі ў грамадстве мяняюцца. У рэспубліцы вырас новы гарадскі клас з падвышанымі запытамі і чаканнямі. Маладое пакаленне, якое ўваходзіць у пару сацыяльнай актыўнасці, ужо не памятае «ліхіх 90-х», вобраз якіх становіцца ўсё больш міфалагізаваным і няпэўным.
Электаральная большасць, да якой звыкла апелюе кіраўнік беларускай дзяржавы са сваім наборам установак, мае відавочную тэндэнцыю да скарачэння і размывання.
Гэтым спрабуе скарыстацца новая беларуская апазіцыя, якая кансалідуецца вакол Святланы Ціханоўскай - адзінай з "вялікай тройкі" альтэрнатыўных кандыдатаў, якая здолела прайсці скрозь горан беларускага ЦВК. Пазітыўнай праграмы ў яе няма. Уласна, ніхто асабліва не адмаўляе, што задача Ціханоўскай - стаць тэхнічным часовым прэзідэнтам, які правядзе канстытуцыйную рэформу і абвесціць новыя «сумленныя» выбары, у якіх прымуць удзел тыя, хто цяпер быў зняты з дыстанцыі.
Пад сцягі Ціханоўскай спрабуюць прыцягнуць усіх незадаволеных, стварыўшы тым самым крытычную масу, якая зможа пераламаць электаральную сітуацыю.
У гэтай абстаноўцы многае будзе залежаць ад электаральнага «балота» - людзей, хто не вызначыўся ў сваіх сімпатыях.
Думаецца, такіх цяпер нямала, бо выбар, прапанаваны беларускаму выбаршчыку, не выглядае асабліва натхняльным. Альбо захаванне існуючай мадэлі, якая відавочна дасягнула межаў росту і ўступіла ў перыяд стагнацыі, альбо «перамены любой цаной», з непрадказальнымі наступствамі і ўзрушэннямі.