Гэты год у Беларусі аб'яўлены годам гістарычнай памяці. Заклапочанасць беларускіх уладаў пытаннямі гістарычнай палітыкі зразумелая. Падзеі 2020 года паказалі каласальныя недагляды ў галіне будаўніцтва нацыянальна-культурнай ідэнтычнасці беларусаў, якое ў апошнія гады аказалася фактычна аддадзеным нацыяналістам. Іншае пытанне: ці зможа беларуская ўлада прапанаваць людзям прывабную ініцыятыву?
Масавае выкарыстанне бел-чырвона-белых сцягоў у жніўні 2020 года, спяванне нацыяналістычных «гімнаў» - усё гэта наглядна прадэманстравала, хто фармаваў сэнсавую прастору пратэстнай вуліцы. У сувязі з гэтым беларускай уладзе жыццёва важна прадэманстраваць уласнае бачанне і гістарычнай памяці, і вобразу нацыі ў цэлым. Для гэтага ёй трэба адказаць перш за ўсё для самой сябе на некалькі ключавых пытанняў.
Кастусь Каліноўскі больш не герой?
Год гістарычнай памяці пачаўся з нечаканага нападу на культ героя беларускіх нацыяналістаў Кастуся Каліноўскага. Газета "СБ-Беларусь сегодня", галоўны друкаваны орган адміністрацыі прэзідэнта, апублікавала матэрыял Вадзіма Гігіна "Міфы і праўда аб паўстанні 1863 года і фігуры Кастуся Каліноўскага". У гэтай публікацыі Гігін агучыў усе асноўныя тэзы апанентаў культу Каліноўскага як нацыянальнага героя Беларусі.
У прыватнасці, ён звярнуў увагу на тое, што паўстанне насіла польскі нацыянальны характар і што называць яго «паўстаннем Кастуся Каліноўскага» (менавіта пад такім імем яно вядома ў Беларусі) некарэктна, паколькі Каліноўскі быў толькі адным з яго рэгіянальных важакоў у Літве.
Паводле слоў Гігіна, у выпадку перамогі паўстання Беларусь і беларусаў чакала б канчатковая польская асіміляцыя, а той факт, што выдадзеныя Каліноўскім агітацыйныя лісткі "Мужыцкая праўда" для сялян былі надрукаваны лацінкай на гутарковай беларускай мове таго часу, не робіць яго беларускім дзеячам. Асноўнай мэтай беларускамоўнай агітацыі было данесці польскую прапаганду да простых людзей з мэтай іх мабілізацыі супраць Расіі.
Аўтар звярнуў увагу і на тую акалічнасць, што беларускае сялянства ў сваёй масе засталося верным расійскім уладам і актыўна дапамагала ім адлоўліваць паўстанцаў.
Вадзім Францавіч Гігін, аўтар артыкула, - фігура ў Беларусі вядомая. Доўгі час ён быў галоўным рэдактарам часопіса "Беларуская думка", затым узначальваў факультэт філасофіі і сацыяльных навук Беларускага дзяржаўнага ўніверсітэта. У цяперашні час узначальвае таварыства "Веды". Апроч гэтага, вёў палітычныя ток-шоў на беларускім тэлебачанні.
Гігіна можна лічыць адным з нямногіх прадстаўнікоў «рускага» крыла ў беларускай эліце. Ён заўсёды быў паслядоўным прыхільнікам саюза Беларусі і Расіі, а ў сваіх навуковых і публіцыстычных артыкулах выказваў погляды, блізкія да заходнерусізму – ідэйнай плыні, заснаванай на ўяўленнях пра нацыянальнае адзінства беларусаў і рускіх.
Аднак на рэальную палітыку гістарычнай памяці беларускай дзяржавы погляды Гігіна ніколі не аказвалі якога-небудзь сур'ёзнага ўздзеяння, у прыватнасці, на культ Каліноўскага, які, няхай і без асаблівага фанатызму, але працягвае ўшаноўвацца ў якасці «нацыянальнага героя».
Менавіта ў гераічнай ролі Каліноўскі паўстае ў школьных падручніках гісторыі, яго імем па-ранейшаму названы вуліцы ў беларускіх гарадах.
Рэвізія культу Каліноўскага, відавочна, звязана з тым, што падчас пратэстаў 2020 года апазіцыя зноў падняла «Кастуся» на свае сцягі, а магіла Каліноўскага ў Вільнюсе ператварылася ў абавязковае месца паломніцтва выгнаных з Беларусі апазіцыянераў – Латушкі, Ціханоўскай ды іншых. Таму зараз Каліноўскі прызнаны "таксічнай" і небяспечнай фігурай.
Ці надоўга гэтая перамена, сказаць складана.
Афіцыйная палітыка памяці ў Беларусі здзяйсняе рэзкія развароты далёка не першы раз, і яшчэ тры гады таму афіцыйны Мінск ставіўся да культу Каліноўскага добразычліва.
Дастаткова ўзгадаць, што ў 2019 годзе беларуская дэлегацыя наведала пышную цырымонію пахавання меркаваных астанкаў Каліноўскага на вільнюсскіх могілках Расу. Падчас мерапрыемства беларускі віцэ-прэм'ер Ігар Петрышэнка заявіў, што Каліноўскі з`яўляецца аб`яднаўчай фігурай для народаў Беларусі, Літвы і Польшчы.
Зноў "мяккая беларусізацыя"?
Падчас свайго візіту ў нацыянальную Акадэмію Навук, які адбыўся 25 студзеня, Аляксандр Лукашэнка нечакана закрануў тэму беларускай мовы. Паводле слоў прэзідэнта, сёння беларусы ведаюць рускую мову лепш, чым родную беларускую, таму развіццю і папулярызацыі апошняй трэба ўдзяліць асаблівую ўвагу.
Курс на "мяккую беларусізацыю" быў адметнай рысай "эпохі шматвектарнасці".
У гэты перыяд адбывалася ціхая беларусізацыя візуальнай прасторы беларускіх гарадоў (замена шыльдаў і паказальнікаў з рускамоўных на беларускія, укараненне так званай "беларускай лацінкі" і іншае).
Беларуская мова ўкаранялася ў сэрвіснае абслугоўванне шэрагу кампаній (сетка заправак А-100, беларускае падраздзяленне Samsung), развіваліся ініцыятывы па папулярызацыі беларускай мовы (курсы «Мова нанова»), паўсюдна адкрываліся крамы, якія гандлявалі «нацыянальнай сімволікай» (уключаючы бел-чырвона-белыя сцягі і гербы «Пагоня»).
Пасля падзеяў 2020 года большасць гэтых ініцыятываў была згорнутая, бо асноўная маса «беларусізатарскіх» праектаў актыўна засвяцілася ў падтрымцы вулічных пратэстаў. У 2021 годзе было ліквідавана Таварыства беларускай мовы – найстарэйшая “моўная” арганізацыя, якая дзейнічала з часоў перабудовы.
Беларуская мова даўно ператварылася не столькі ў сродак зносін, колькі ў палітычны сімвал і актыў.
Нягледзячы на тое, што грамадства Беларусі практычна цалкам рускамоўнае, сам факт існавання беларускай мовы нібы адзначае нацыянальную адасобленасць, вылучанасць беларусаў.
І ў сувязі з гэтым улады не можа не турбаваць тое, што гэты сімвалічны капітал апынуўся практычна цалкам у руках апазіцыі.
Заявы Лукашэнкі наконт мовы прагучалі на фоне разгортвання беспрэцэдэнтных па сваіх маштабах беларуска-расійскіх вучэнняў "Саюзная рашучасць-2022". Апазіцыйныя рэсурсы ў сувязі з гэтым ужо загаласілі аб "расійскай акупацыі" Беларусі. Словы Лукашэнкі гучаць нібы адказ алармістам - суверэнітэт (і мова як адзін з яго сімвалаў) застаецца недакранальным.
Магчыма, у Мінску палічылі, што ў апошні год беларуска-расійскія адносіны развіваліся занадта бурна, і надышоў час нагадаць пра «чырвоныя лініі», за якія заступаць не варта.Моўнае пытанне - чым не нагода для гэтага?